احکام شستن صورت و دستها
ج۱، مسئله ۲۶۲ . در وضو واجب است انسان، صورت و دستها را بشوید و جلوی سر و روی پاها را مسح کند.
ج۱، مسئله ۲۶۳ . صورت از جهت طول، باید از بالای پیشانی – جایی که موی سر می‌‌روید – تا آخر چانه و از جهت عرض، به مقداری که بین انگشت وسط و شَست قرار می‌گیرد، شسته شود و اگر فرد، مختصری از این مقدار را نشوید، وضویش باطل است و در صورتی که انسان یقین یا اطمینان نکند این مقدار کاملاً شسته شده، باید برای اینکه یقین یا اطمینان به شستن مقدار لازم پیدا کند، کمی از اطراف آن را هم بشوید.
همین طور، شستن صورت بنابر احتیاط واجب، باید با رعایت ترتیب از طرف بالا به پایین باشد[۱] و همین که در عرف گفته شود از بالا به پایین شسته شده، کافی است. بنابراین، اگر آب را بر ابتدای پیشانی – محلّ روییدن مو – بریزد، سپس آن را بر هر دو طرف صورت به‌طور معمول به صورت خطّ منحنی جاری نماید، شستن از بالا به پایین صورت گرفته است؛
امّا اگر فرد آب وضو را بر ابتدای پیشانی نریزد، بلکه بر قسمتی پایین‌تر از آن مانند پایین پیشانی و محلّ ابروها بریزد، سپس بلافاصله قسمت بالای پیشانی را که خشک مانده، دست بکشد تا تر شود و بعد بر محلّ ریختن آب و پایین‌تر از آن دست بکشد، چنانچه رطوبت باقیمانده در دست به مقداری باشد که عرفاً صدق شستن نماید، کافی است و در غیر این صورت، بنابر احتیاط واجب چنین وضویی صحیح نیست.
ج۱، مسئله ۲۶۴ . اگر صورت کسی در ناحیۀ چانه، بلندتر از مردم معمولی باشد، لازم است تمام صورت خود را بشوید و چنانچه در پیشانی او مو روییده یا جلوی سرش مو ندارد، باید در نظر بگیرد مردم معمولی از هر جا صورت خود را می‌شویند، او هم از همان جا به اندازۀ معمول، پیشانی را بشوید؛
امّا شخصی که به دلیل بزرگی صورت یا کوچکی آن در جهت عرض، یا به سبب بلندی انگشتان یا کوتاهی آنها، خلقت متناسب و معمولی ندارد، باید انگشتانی را که متناسب با چهرۀ او است در نظر گرفته و مقدار بین انگشت وسط و شَست چنین دستی را بشوید.
ج۱، مسئله ۲۶۵ . صورت و دستها باید طوری شسته شود که آب به پوست بدن برسد و اگر مانعی وجود دارد، فرد باید آن را برطرف کند؛ حتّی اگر احتمال دهد چرک یا چیز دیگری در ابروها و گوشه‌‌های چشم و لب او هست که مانع از رسیدن آب به پوست میشود، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا (احتمال معقول) باشد، باید پیش از وضو بررسی کند که اگر مانعی هست آن را برطرف نماید.
ج۱، مسئله ۲۶۶ . اگر پوست صورت از بین مو پیدا نباشد، واجب است ظاهر مو شسته شود و رساندن آب به زیر آن لازم نیست؛ مگر آنکه رساندن آب به زیر آنها آسان باشد و نیاز به دقّت و بررسی نداشته باشد که در این صورت باید زیر آن شسته شود، مانند سبیل بلندی که از دو طرف روی محاسن یا پوست صورت را پوشانده و به راحتی میتوان آن را کنار زد؛
امّا در صورتی که پوست صورت از بین مو پیدا باشد، باید آب را به پوست برساند و شستن موهای نازک نیز لازم می‌باشد، بلکه بنابر احتیاط واجب موهای درشت و زبر نیز شسته شود.
ج۱، مسئله ۲۶۷ . اگر شک کند پوست صورت از بین مو پیدا است یا نه، باید مو را بشوید و آب را به پوست هم برساند.
ج۱، مسئله ۲۶۸ . شستن داخل بینی و مقداری از لب و چشم که در وقت بستن دیده نمیشود، واجب نیست ولی اگر انسان شک کند از جاهایی که باید شسته شود چیزی باقی مانده یا نه، واجب است برای آنکه یقین به شستن مقدار لازم پیدا کند، مقداری از آنها را هم بشوید؛
البتّه کسی که این امر را نمی‌دانسته، چنانچه احتمال معقول دهد در وضویی که گرفته مقدار لازم را شسته، نمازهایی را که با آن وضو خوانده، صحیح است و لازم نیست برای نماز بعدی دوباره وضو بگیرد.
ج۱، مسئله ۲۶۹ . بعد از شستن صورت، ابتدا باید دست راست و بعد از آن دست چپ را از آرنج تا سر انگشتان بشوید و اگر انسان شک کند که آرنج را کاملاً شسته یا نه، باید برای آنکه یقین کند مقدار لازم را شسته، مقدار کمی بالاتر از آرنج را هم بشوید.
ج۱، مسئله ۲۷۰ . کسی که پیش از شستن صورت، دست‌‌های خود را تا مچ شسته، در هنگام وضو باید تا سر انگشتان را بشوید و اگر فقط دستها را تا مچ بشوید، وضوی او باطل است.
ج۱، مسئله ۲۷۱ . دستها باید با رعایت ترتیب از بالا به پایین شسته شود و همین که عرفاً بگویند از بالا به پایین شسته کافی است. بنابراین، اگر فرد مثلاً ابتدا قسمت بیرونی دست را از آرنج تا پایین دست بشوید و بعد قسمت داخلی آرنج و پایین‌تر از آن را دست بکشد و بشوید، شستن از بالا به پایین صورت گرفته و لازم نیست قسمت بیرونی و داخلی هم‌زمان شسته شود؛[۲]
امّا اگر دست را از پایین به بالا بشوید – هرچند از روی ندانستن مسأله – وضو باطل است. همین طور، اگر مثلاً از نصف ساعد تا سر انگشتان را به نیّت وضو بشوید، سپس قسمت آرنج تا نصف ساعد را که خشک مانده بشوید، وضو صحیح نیست؛
البتّه در صورتی که آب را بر پایین‌تر از آرنج بریزد، سپس بلافاصله قسمت بالای آرنج را که خشک مانده دست بکشد تا تر شود و بعد بر محلّ ریختن آب و پایین‌تر از آن دست بکشد، چنانچه رطوبت باقیمانده در دست به مقداری باشد که عرفاً صدق شستن نماید، کافی است، وگرنه بنابر احتیاط واجب نمیتواند به این وضو اکتفا نماید.
ج۱، مسئله ۲۷۲ . اگر انسان دست را تر کند و به صورت و دستها بکشد، چنانچه تَری دست به قدری باشد که با کشیدن دست، آب آنها را فرا گیرد و عرفاً شستن (غَسْل) صدق کند، کافی است و در این صورت، لازم نیست آب بر آنها جاری شود.
ج۱، مسئله ۲۷۳ . در وضو شستن صورت و دستها، مرتبۀ اوّل واجب، مرتبۀ دوّم مستحب و مرتبۀ سوّم حرام است؛
منظور از «شستن مرتبۀ اوّل»، آن است که به قصد وضو، صورت یا دست را کاملاً بشوید. بنابراین، اگر با یک مرتبه یا چند مرتبه آب ریختن – به کمک دست کشیدن یا بدون آن – عضو کاملاً شسته شود، مرتبۀ اوّل محقّق شده و شستن بعد از آن هرچند به نیّت شستن اوّل هم باشد، جزء شستن اوّل محسوب نمیشود.
بنابراین، در تحقّق شستن اوّل، دو مطلب شرط است:
اوّل: آنکه شستن به قصد وضو باشد؛
دوّم: آنکه آب تمام عضو را کاملاً فرا بگیرد که جایی برای احتیاط نباشد.
در شستن بعدی، اگر این دو شرط موجود باشد «شستن مرتبۀ دوّم» محقّق میشود؛ ولی اگر شرط اوّل موجود نباشد، یعنی بعد از شستن اوّل، بدون قصد وضو عضو را بشوید، لازم است مراعات مقتضای احتیاط ترک نشود و برای مرتبۀ سوّم، احتیاطاً عضو را نشوید.[۳]
احکام مسح سر و پاها
ج۱، مسئله ۲۷۴ . بعد از شستن هر دو دست، باید جلوی سر با تری آب وضو که در دست مانده (نه با آب دیگر)، مسح شود؛
مسح سر با کلّیۀ قسمت‌‌های هر یک از دو دست که در وضو شسته میشود – از آرنج تا سر انگشتان – جایز است، هرچند احتیاط مستحب آن است که با کف دست راست باشد. همین طور، احتیاط مستحب است مسح از بالا به پایین انجام شود.
ج۱، مسئله ۲۷۵ . یک قسمت از چهار قسمت سر که مقابل پیشانی است، جای مسح می‌باشد و هر جای این قسمت به هر اندازه مسح شود کافی است، هرچند احتیاط مستحب آن است که از نظر طول به اندازۀ طول یک انگشت و از نظر عرض به اندازۀ عرض سه انگشت بسته مسح شود.
ج۱، مسئله ۲۷۶ . لازم نیست مسح سر بر پوست آن باشد، بلکه بر موی جلوی سر هم صحیح است؛
ولی کسی که موی جلوی سر او به اندازه‌‌ای بلند است که اگر مثلاً شانه کند به صورتش می‌‌ریزد یا به جاهای دیگر سر میرسد، باید قسمتی از موها را که پس از شانه کردن از محدودۀ جلوی سر خارج نمیشود، مسح کند. همین طور، میتواند فرق سر را باز کرده و بُن موها یا پوست سر را مسح کند؛
امّا اگر موهایی را که به صورت می‌‌ریزد یا به جای دیگر سر میرسد، جلوی سر جمع کند و بر آنها مسح نماید، یا بر موی جاهای دیگر سر، که جلوی آن آمده مسح کند، چنین مسحی باطل است.
ج۱، مسئله ۲۷۷ . بعد از مسح سر واجب است با تری آب وضو که در دست مانده (با توضیحی که در مسح سر، مسألۀ «۲۷۴» ذکر شد)، روی پاها از سر یکی از انگشتان پا تا مفصل مسح شود و بنابر احتیاط واجب، مسح تا برآمدگی روی پا کافی نیست.
بنابراین، فردی که میداند مسح پای خویش را در وضو تا برآمدگی روی پا کشیده نه تا مفصل، احتیاط واجب آن است که نمازهای واجبی را که یقین یا اطمینان دارد با چنین وضویی به‌جا آورده، دوباره خوانده و اگر وقت گذشته، قضا نماید؛[۴] امّا اگر احتمال معقول می‌‌دهد در وضویی که برای نمازهایش گرفته مسح پا را – هرچند به‌طور اتّفاقی – به قصد وضو تا مفصل کشیده، آن نماز‌ها صحیح می‌باشد و لازم نیست آنها را دوباره خوانده یا قضا نماید.
شایان ذکر است، مسح مقداری از نوک انگشت پا که نزدیک ناخن است و عرفاً جزء روی پا[۵] محسوب میشود، واجب است و مسح مقداری از آن که عرفاً جزء روی پا شمرده نمیشود،[۶] لازم نیست و در صورت شک، بنابر احتیاط لازم مقدار مشکوک را مسح نماید.
ج۱، مسئله ۲۷۸ . احتیاط مستحب آن است که فرد پای راست را با دست راست و پای چپ را با دست چپ مسح نماید و نیز احتیاط مستحب آن است که شروع مسح پا از سر انگشتان پا باشد و به مفصل ختم گردد، هرچند جایز است بر عکس مسح نماید.
ج۱، مسئله ۲۷۹ . عرض مسح پا به هر اندازه باشد، کافی است؛ ولی بهتر آن است که به اندازۀ عرض سه انگشت بسته باشد؛ بلکه بهتر است تمام روی پا با تمام کف دست[۷] مسح شود.
ج۱، مسئله ۲۸۰ . در مسح پا لازم نیست فرد کف دست را بر سر انگشت‌‌ها بگذارد و بعد به پشت پا بکشد، بلکه میتواند تمام کف دست را روی پا گذاشته و کمی بکشد.
ج۱، مسئله ۲۸۱ . در مسح سر و روی پاها، باید دست روی آنها کشیده شود و اگر انسان دست را نگه دارد و سر یا پا را به آن بکشد، مسح باطل است؛ ولی اگر هنگامی که دست را می‌‌کشد، سر یا پا مختصری حرکت کند، اشکال ندارد.
ج۱، مسئله ۲۸۲ . جای مسح باید خشک باشد و اگر به قدری تر باشد که تری دست به آن اثر نکند، مسح باطل است؛ ولی اگر مختصری رطوبت داشته باشد، طوری که آب دست هنگام مسح بر آن غلبه کند و آن رطوبت در آب مسح، از بین رفته به حساب آید، اشکال ندارد.
ج۱، مسئله ۲۸۳ . اگر برای مسح، رطوبت و تری در دست‌‌های وضو گیرنده نمانده باشد، به گونه‌‌ای که از آرنج تا سر انگشتان هر دو دست خشک شده باشد، نمیتواند دست را با آب خارج از اعضای وضو تر کند، بلکه باید از ریش خود رطوبت بگیرد و با آن مسح نماید.
بنابراین، گرفتن رطوبت از سایر نقاط صورت (غیر از ریش) مثل ابرو یا گونه‌ها، چه برای کسانی که ریش دارند و چه افرادی که ریش ندارند، بنابر احتیاط واجب کافی نیست.
ج۱، مسئله ۲۸۴ . اگر تری دست فقط به اندازۀ مسح سر باشد، احتیاط واجب آن است که فرد سر را با همان تری مسح کرده، سپس برای مسح پاها از ریش خود رطوبت بگیرد.
ج۱، مسئله ۲۸۵ . مسح کردن از روی جوراب و کفش باطل است؛ ولی اگر انسان به علّت سرمای شدید یا ترس از دزد و درنده و مانند اینها نتواند کفش یا جوراب را بیرون آورد، احتیاط واجب آن است که مسح بر جوراب و کفش نموده و تیمّم نیز بنماید و اگر تقیّۀ خوفیّه در بین باشد، مسح بر جوراب و کفش کافی است.
ج۱، مسئله ۲۸۶ . اگر موضع مسح نجس باشد و انسان نتواند برای مسح، آن را آب بکشد، باید تیمّم نماید.
[۱] اگر کسی صورت را از پایین به طرف بالا بشوید، بنابر احتیاط واجب وضویش صحیح نیست، مگر آنکه جاهل قاصر باشد.
[۲] در وضو، همین مقدار که عرفاً صدق کند که شستن از بالا به پایین انجام شده کافی است. بنابراین، اگر پس از شستن از بالا به پایین در دست یا صورت مقدار اندکی نشسته باقی بماند، به عنوان مثال مساحت یک بند انگشت یا کمتر، شستن همان نقطه کافی است و نیاز نیست برای رعایت ترتیب، موازات همان نقطه را به طرف پایین مجدّداً شُست
[۳] در این مورد، مسح کردن با این آب (آب مرتبۀ دوّم که بدون قصد بر عضو، ریخته شده) نیز خلاف احتیاط واجب است.
[۴] شایان ذکر است در این احتیاط – همانند بقیّۀ موارد احتیاط واجب – میتوان با رعایت الأعلم فالأعلم به مجتهد جامع الشرایط دیگری که کشیدن مسح پا را تا برآمدگی پا کافی میداند، رجوع کرد و در این صورت، نمازهای گذشتۀ فرد نیز صحیح محسوب میشود
[۵] در لغت عربی به آن «ظاهر قدم» گفته میشود.
[۶] . بنابراین، مسح قسمتی از پا که در لغت عربی به آن «باطن قدم» گفته میشود، لازم نیست.
[۷] کف دست شامل انگشتان هم میشود.