خون‌های سه‌گانه (مخصوص بانوان) / حیض
«حیض» که گاهی از آن تعبیر به عادت ماهانه یا قاعدگی میشود، خونی است که غالباً در هر ماه، چند روزی از رحم زنان خارج میشود و زن را در موقع بیرون آمدن خون حیض، «حائض» می‌گویند و در شرع مقدّس اسلام احکامی دارد که در مسائل آینده خواهد آمد.
ج۱، مسئله ۴۸۴ . خون حیض در بیشتر اوقات غلیظ و گرم و تازه و رنگ آن سیاه یا سرخ تیره یا قهوه‌ای تیره است و با فشار و کمی سوزش بیرون می‌آید که به این موارد، «نشانه‌های حیض یا صفات حیض» گفته میشود و در بعضی از موارد، برای تشخیص حیض بودن خون از آنها استفاده میشود و توضیح موارد آن در مسائل آینده ذکر میشود.
شایان ذکر است، این نشانه‌ها، نشانه‌های غالبی میباشد و ممکن است در بعضی از موارد، خونی که دارای «شرایط حیض»[۱] است، حیض محسوب شود، هرچند چنین نشانه‌هایی را نداشته باشد.
شرایط خون حیض
ج۱، مسئله ۴۸۵ . خونی که از زن خارج میشود، در صورتی حیض محسوب میشود که دارای شرایط خون حیض باشد و اگر یکی از آنها را هم نداشته باشد، حیض به حساب نمی‌آید. در مسائل بعد، به توضیح شرایط خون حیض پرداخته میشود.
شرط اوّل: پس از بلوغ باشد
ج۱، مسئله ۴۸۶ . اوّلین شرط خون حیض آن است که بعد از بلوغ باشد. بنابراین، خونی که دختر قبل از تمام شدن نه سال قمری[۲] می‌بیند، حیض نیست، خواه نشانه‌های حیض را داشته باشد یا نه.
ج۱، مسئله ۴۸۷ . دختری که نمی‌داند نه سالش تمام شده یا نه، اگر خونی ببیند که دارای نشانه‌های حیض[۳] نباشد، حیض نیست و اگر نشانه‌های حیض را داشته باشد حکم به حیض بودن آن محلّ اشکال است؛
البتّه اگر حیض بودن آن خون مورد اطمینان باشد، هرچند این اطمینان با استفاده از وسایل علمی جدید حاصل شده باشد، در این صورت معمولاً اطمینان پیدا میشود که نه سال او تمام شده است.
شرط دوّم: قبل از یائسگی باشد
ج۱، مسئله ۴۸۸ . دوّمین شرط خون حیض آن است که قبل از یائسگی باشد. بنابراین، خونی که زنان بعد از یائسگی می‌بینند، حیض نیست، خواه نشانه‌های حیض را داشته باشد یا نه؛
«سنّ یائسگی» در زنان، شصت سال قمری است[۴] و خونی را که زنان پس از تمام شدن شصت سال قمری می‌بینند، حکم حیض را ندارد و زن در فاصلۀ پنجاه تا شصت سال قمری، چه قُرَشیّه[۵] باشد و چه غیر قرشیّه، حیض می‌بیند و زن‌هایی که قرشیّه نیستند، چنانچه در این فاصله (پنجاه تا شصت سالگی) خونی مشاهده نمایند که اگر قبل از این سنّ مشاهده می‌شد، حیض به حساب می‌آمد، باید کارهایی که بر حائض حرام است را ترک کنند و احتیاط مستحب است وظایف مستحاضه را نیز انجام دهند.[۶]
ج۱، مسئله ۴۸۹ . زنی که شک دارد یائسه شده یا نه، یعنی شصت سال قمری‌اش کامل شده یا نه، اگر خونی ببیند و نداند حیض است یا نه، باید بنا بگذارد که شصت ساله نشده و یائسه نیست.
ج۱، مسئله ۴۹۰ . زن حامله و زنی که بچّه شیر می‌دهد، ممکن است حیض ببینند و حاملگی و شیر دادن با حیض شدن، هم زمان امکان‌پذیر است و احکام زن حامله و غیر حامله فرقی ندارد؛
ولی زن حامله‌ای که عادت وقتیّه دارد، در صورتی که بعد از گذشتن بیست روز از اوّل عادتش، خونی ببیند که صفات حیض را دارد، لازم است بنابر احتیاط واجب، کارهایی که بر حائض حرام است را ترک کرده و کارهایی که بر مستحاضه واجب است را هم انجام دهد.
شرط سوّم: از رحم باشد
ج۱، مسئله ۴۹۱ . سوّمین شرط خون حیض آن است که از رحم باشد. بنابراین، خونی که از رحم نیست مانند خون بکارت و زخم داخل مجرا، حکم حیض را ندارد. همچنین، زنی که رحم خود را برداشته و رحم ندارد، خونی که می‌بیند، حیض نیست؛
امّا اگر فقط قسمتی از رحم قطع شده و اصل رحم باقی است یا آنکه فقط تخمدان‌ها قطع شده (نه رحم)، خونی که می‌بیند چنانچه دارای سایر شرایط حیض باشد، حیض محسوب میشود.
شرط چهارم: از رحم بیرون آمده و خارج شود
ج۱، مسئله ۴۹۲ . خونی که در رحم مانده و هنوز مقداری از آن هم – هرچند کم – بیرون نیامده، حکم حیض را ندارد.
ج۱، مسئله ۴۹۳ . در شروع دوران حیض، لازم است خون بیرون بیاید – هرچند کم باشد – و فرق ندارد که خون از مجرای طبیعی‌اش به خودی خود یا به وسیلۀ پنبه و غیر آن بیرون آمده باشد و اگر خون اصلاً بیرون نیامده و فقط در فضای فرج (مَهْبِل) ریخته، حکم حیض بر آن جاری نمی‌شود؛
امّا پس از خارج شدن اوّلیّۀ خون، در ادامۀ حیض، خارج شدن خون به بیرون مجرا شرط نمی‌باشد و لازم نیست در تمام سه روز خون بیرون بیاید، بلکه اگر در باطن فرج، خون باشد کافی است و بودن خون در رحم، کافی نیست و منظور از بودن خون در باطن فرج، آن است که اگر پنبه بگذارد و کمی صبر کند و بیرون آورد خونی شود، هرچند به مقدار بسیار کم باشد و چنانچه در بین سه روز مختصری پاک شود – طوری که در بین همه یا برخی از زنان معمول است – باز هم حیض میباشد.
شرط پنجم: کمتر از سه روز نباشد
ج۱، مسئله ۴۹۴ . پنجمین شرط خون حیض آن است که مدّت آن کمتر از سه روز نباشد و اگر مدّت خون حیض مختصری هم از سه روز کمتر باشد، حیض نیست، هرچند نشانه‌های حیض را داشته باشد.
بنابراین، هر گاه زن پس از شروع به خونریزی با استفاده از قرص و آمپول و مانند آن از ادامۀ آن جلوگیری کند و خون در کمتر از سه روز قطع شود، حکم حیض را ندارد.
ج۱، مسئله ۴۹۵ . اگر زن از اذان صبح روز اوّل تا پایان روز سوّم،[۷] پشت سر هم خون ببیند، سه روز خون دیدن که کمترین مقدار حیض میباشد، محقّق شده و لازم نیست شب اوّل و شب چهارم را هم خون ببیند؛ ولی باید در شب دوّم و سوّم خون قطع نشود و اگر علاوه بر آن، در شب اوّل هم خون دیده – هرچند آن را حیض قرار می‌دهد – ولی آن را در محاسبه سه روز حیض در نظر نمی‌گیرد. بنابراین، ابتدای محاسبه، اذان صبح روز اوّل است.
امّا زنی که پس از اذان صبح روز اوّل خون می‌بیند، لازم است سه شبانه روز معادل هفتاد و دو ساعت، خون مشاهده نماید و نقص و کمی روز اوّل را از روز چهارم تکمیل کند؛ مثلاً اگر خون از اذان ظهر روز اوّل شروع شود، برای آنکه بتوان آن را حیض قرار داد، لازم است تا اذان ظهر روز چهارم ادامه پیدا کند و قطع نشود.
ج۱، مسئله ۴۹۶ . اگر کمتر از سه روز خونی ببیند و پاک شود و بعد، خونی ببیند که حدّاقل سه روز باشد[۸] و پاک شود، خون دوّم حیض است به شرط آنکه ده روز از زمان حیض سابقش گذشته باشد و خون اوّل – هرچند در روزهای عادتش باشد – حیض نیست.
شرط ششم: بیشتر از ده روز نباشد
ج۱، مسئله ۴۹۷ . ششمین شرط خون حیض آن است که مدّت آن بیشتر از ده روز نباشد. بنابراین، خونی که مدّت آن از ده روز می‌گذرد، نمی‌توان همۀ آن را حیض قرار داد و احکام مربوط به تعیین مقدار حیض از این خون، بعداً ذکر می‌گردد.
ج۱، مسئله ۴۹۸ . روش محاسبۀ ده روز حیض که بیشترین مقدار حیض میباشد، مشابه محاسبۀ سه روز است. بنابراین، ابتدای محاسبه، اذان صبح روز اوّل است و زنی که از اذان صبح روز اوّل یا قبل از آن، در شب اوّل خونریزی‌اش آغاز شده، انتهای روز دهم،[۹] ده روز حیضش به پایان می‌رسد؛
البتّه در فرض مذکور، اگر خونریزی تا شب یازدهم ادامه پیدا کند، ولی قبل از اذان صبح روز یازدهم قطع شده و زن پاک شود، خونی که در شب یازدهم دیده، حکم حیض را دارد و حکم تجاوز خون از ده روز در مورد آن جاری نمی‌شود؛ امّا اگر خونریزی تا اذان صبح[۱۰] یا بعد از آن ادامه یابد، حکم تجاوز خون از ده روز را دارد که در ضمن مسائل حیض بیان خواهد شد.[۱۱]
ج۱، مسئله ۴۹۹ . زنی که پس از اذان صبح روز اوّل خون می‌بیند، در صورتی که ده شبانه روز -معادل دویست و چهل ساعت – خون ببیند، ده روزش به پایان می‌رسد و نقص و کمی روز اوّل در محاسبه از روز یازدهم تکمیل میشود و جبران آن از شب یازدهم کافی نیست.
شرط هفتم: سه روز اوّل پشت سر هم باشد
ج۱، مسئله ۵۰۰ . هفتمین شرط خون حیض آن است که سه روز اوّل حیض باید متوالی و پشت سر هم باشد. بنابراین، اگر سه روز اوّل، خون دیدن پشت سر هم نباشد، مثلاً دو روز خون ببیند و یک روز پاک شود و دوباره یک روز خون ببیند، حیض نیست، هرچند صفات و نشانه‌های حیض را داشته باشد.
ج۱، مسئله ۵۰۱ . شرط پی در پی بودن مربوط به سه روز اوّل است و نسبت به روزهای بعد (چهارم تا دهم) چنین شرطی وجود ندارد. بنابراین، اگر زن مثلاً سه روز پشت سر هم خون ببیند و روز چهارم و پنجم پاک شود و دوباره روز ششم و هفتم خون ببیند، روزهایی که خون دیده حکم حیض دارد و حکم پاکی بین، در مسألۀ بعد ذکر میشود.
ج۱، مسئله ۵۰۲ . اگر زن سه روز پشت سر هم خون ببیند و پاک شود، چنانچه دوباره خون ببیند و روزهایی که خون دیده و روزهایی که در وسط پاک بوده، روی هم از ده روز بیشتر نشود، همۀ روزهایی که خون دیده حیض است؛
ولی احتیاط لازم آن است که در روزهایی که در وسط پاک بوده – که آن را «پاکی بین دو خون» می‌نامند – کارهایی که بر غیر حائض واجب است را انجام دهد، یعنی احتیاطاً غسل حیض کرده و عبادات خود را به‌جا آورد و آنچه بر حائض حرام است – مثل مسّ خطّ قرآن و توقّف در مسجد – را ترک کند.
شرط هشتم: در سه روز اوّل خون استمرار داشته باشد
ج۱، مسئله ۵۰۳ . هشتمین شرط خون حیض آن است که در سه روز اوّل، خون استمرار داشته باشد و مجرا آلوده به خون باشد؛ به این معنا که هر گاه پنبه بگذارد و کمی صبر کند و بیرون آورد، خونی شود، هرچند به مقدار بسیار کم باشد و چنانچه در بین سه روز، مختصری در باطن پاک شود – طوری که در بین همه یا بعضی از زنان معمول و متعارف است[۱۲] – باز هم حیض محسوب میشود.
بنابراین، خونی که در سه روز اوّل استمرار ندارد و مدّتی که بین زنان معمول نیست، قطع شده سپس ادامه پیدا می‌کند، حیض نیست.
شرط نهم: بین دو حیض، حدّاقل ده روز پاک باشد
ج۱، مسئله ۵۰۴ . نهمین شرط خون حیض آن است که بین دو حیض، همواره حدّاقل ده روز فاصله است که این مقدار «حدّاقل پاکی بین دو حیض»[۱۳] نامیده میشود. بنابراین، خونی که قبل از گذشت ده روز از حیض اوّل، در فاصلۀ زمانی حدّاقل پاکی دیده میشود، حیض نیست، مثلاً اگر زن ده روز خون ببیند و شش روز پاک شود و دوباره چهار روز خون ببیند، نمی‌تواند خون دوّم را حیض قرار دهد، هرچند نشانه‌های حیض را داشته باشد.
ج۱، مسئله ۵۰۵ . روش محاسبۀ «ده روز پاکی بین دو حیض» (أقلّ الطهر)، از شیوۀ محاسبۀ ده روز حیض فهمیده میشود.
بنابراین، اگر زنی – مثلاً – قبل از اذان صبح روز اوّل ماه (شب هنگام) از خون حیض پاک شده باشد، برای محاسبۀ ده روز مذکور، ملاک اذان صبح روز اوّل است؛ امّا اگر زن بعد از اذان صبح، مثلاً ساعت ۱۰ روز اوّل ماه از خون حیض پاک شده باشد، ده روز مذکور، ساعت۱۰ صبح روز یازدهم ماه به پایان می‌رسد و نقص روز اوّل ماه، از شب یازدهم محاسبه نمی‌شود.
ج۱، مسئله ۵۰۶ . همان طور که در مسائل قبل ذکر شد، حدّاقل پاکی بین دو حیض، ده روز است؛ امّا حدّاکثری برای آن نمی‌باشد و منظور از پاکی بین دو حیض در اینجا، پاکی از خون حیض است، نه پاکی از هر خونی. بنابراین، ممکن است بین دو حیض، ده روز خون استحاضه و مانند آن فاصله شود.
شایان ذکر است، آنچه ذکر شد مربوط به پاکی بین دو حیض است و امّا در پاکی بین یک حیض، همان طور که در مسألۀ «۵۰۲» ذکر شد، بنابر احتیاط واجب باید کارهایی که بر حائض حرام است را ترک کرده و کارهایی که بر غیر حائض واجب است را هم انجام دهد.
[۱] شرایط خون حیض، در ضمن مسائل بعد خواهد آمد.
[۲] . چگونگی تبدیل نه سال قمری به سال شمسی در مسألۀ «۱» ذکر شد.
[۳] نشانه‌های حیض در مسألۀ «۴۸۴» ذکر شد.
[۴] ۶۰ سال قمری تقریباً برابر با ۵۸ سال و ۷۷ روز شمسی است؛ البتّه به علّت وجود موقعیّت‌‌های جغرافیایی مختلف در سطح کرۀ زمین و یکسان نبودن تعداد روزهای ماه‌‌های سال و نیز تقریبی بودن محاسبۀ مذکور و عدم لحاظ ساعت و ثانیه در آن و جهات تأثیرگذار دیگر، گاه تاریخی که بر اساس این محاسبه به دست می‌آید، یک یا دو روز متغیّر است. بنابراین، تا حدّ دو روز احتیاط در مورد این محاسبه رعایت گردد و برای آنکه محاسبه دقیق‌تر از این باشد، باید هر موردی جداگانه حساب شود
[۵] باید توجّه داشت که زنان سیّده، یکی از اقسام زنان قرشیّه می‌باشند.
[۶] شایان ذکر است، سنّ یائسگی که موجب ساقط شدن عدّۀ طلاق است با سنّ یائسگی در امور عبادی متفاوت است و توضیح آن در جلد چهارم، فصل «طلاق» ذکر میشود
[۷] در اینکه پایان روز، غروب آفتاب است یا مغرب، مسأله محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود. بنابراین، زنی که از اذان صبح روز اوّل تا غروب آفتاب روز سوّم پشت سر هم خون دیده، ولی خون تا مغرب ادامه پیدا نکرده، در اینکه خون مذکور خون حیض محسوب شده یا استحاضه، مسأله محلّ اشکال است و چنانچه در این ایّام نماز نخوانده، بنابر احتیاط واجب قضای آن را به‌جا آورد؛ معنای غروب و مغرب در مبحث «اوقات نماز» ذکر میشود
[۸] با وجود سایر شرایط نه‌گانۀ خون حیض.
[۹] در اینکه پایان روز، غروب آفتاب است یا مغرب، مسأله محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود، مشابه آنچه در مسألۀ «۴۹۵» در مورد سه روز حیض بیان شد
[۱۰] ورود به روز یازدهم.
[۱۱] بنابراین، زنی که عادت وقتیّه و عددیّۀ ۱۰ روز در اوّل هر ماه دارد، اگر از اذان صبح روز اوّل ماه خون بییند و خونریزیش در شب یازدهم ماه، قبل از اذان صبح روز یازدهم قطع شود، خونی که در تمام این مدّت دیده، حکم حیض را دارد و در این صورت شب یازدهم ملحق به ده روز میباشد؛ امّا چنانچه خونریزی وی مثلاً تا ظهر روز یازدهم ادامه یابد، حکم تجاوز خون از ده روز را دارد. بنابراین، خون روز اوّل تا پایان روز دهم را حیض قرار داده و بقیّۀ خون‌هایی که در شب یازدهم یا روز یازدهم دیده، استحاضه محسوب میشود
[۱۲] قطع استمرار خون و پاکی در ظاهر و باطن در اثنای سه روز نخست به مدّت اندک، مانند یک ربع یا نیم ساعت اشکال ندارد و امّا به مدّت چند ساعت مضرّ است، مانند اینکه دو روز خون ببیند و نصف روز یا پنج ساعت پاک شود، سپس مجدّداً یک روز یا دو روز خون ببیند و پاک شود؛ که در این صورت، خون‌های مذکور حیض نیست و استحاضه محسوب میشود. به‌طور کلّی، اگر زن شک نماید که فترت و فاصلۀ زمانی که خون در ظاهر و باطن در سه روز اوّل قطع شده به مقدار متعارف و معمول است یا غیر متعارف محسوب میشود، خون مذکور حکم حیض را ندارد، هرچند مراعات مقتضای احتیاط امری پسندیده است
[۱۳] أقلّ الطُهْر