اقسام عادت | چگونگی تحقق عادت

اقسام عادت در حیض

ج۱، مسئله ۵۳۷ . به دورۀ منظّم قاعدگی زنان، «عادت»^[۱] گفته می‌شود و آن، سه قسم است:

• ۱. عادت وقتیّه و عددیّه: عادتی که هم از نظر وقت حائض شدن و هم از نظر تعداد روزهای آن، منظّم است.
• ۲. عادت وقتیّه: عادتی که تنها از نظر وقت، منظّم است.
• ۳. عادت عددیّه: عادتی که تنها از نظر تعداد روزهای حیض، منظّم است.

انواع عادت عددیّه و شرایط محقّق شدن آن

ج۱، مسئله ۵۳۸ . عادت عددیّه دو نوع است:

۱. عادت عددیّۀ تامّه: این عادت، مربوط به زنی است که دو بار حیض شده و این دو حیض از نظر تعداد روزها مثل هم هستند.

۲. عادت عددیّۀ ناقصه: این عادت، مربوط به زنی است که دفعات زیاد حیض شده است و این حیض‌ها یکی از سه حالت زیر را دارا بوده‌اند:

الف. در هر دفعۀ حیض، خونی که می‌بیند از یک حدّ معیّن بیشتر نمی‌شود، مثلاً بیشتر از هشت روز خون نمی‌بیند، ولی اعداد آن نظم ثابتی ندارد. در یک دفعه هفت روز خون می‌بیند، در دفعۀ دیگر شش روز خون مشاهده می‌کند و…

ب. در هر دفعۀ حیض، خونی که می‌بیند از یک حدّ معیّن کمتر نیست، مثلاً کمتر از پنج روز خون نمی‌بیند.

ج. در هر دفعۀ حیض، خونی که می‌بیند بین دو حدّ زیاد و کم است؛ مثلاً کمتر از پنج روز خون نمی‌بیند و مشاهدۀ خون بیشتر از هشت روز هم نمی‌شود، ولی اعداد آن نظم ثابتی ندارد و بین دو حد در تغییر است. در یک دفعه شش روز خون می‌بیند، در دفعۀ دیگر هفت روز خون مشاهده می‌کند و گاه هشت روز خون می‌بیند.

ج۱، مسئله ۵۳۹ . برای اینکه «عادت عددیّه تامّه» صورت پذیرد، لازم است دو حیض در تعداد روزها، مساوی بوده و هر یک از آنها حتّی نصف روز یا کمتر از آن، از حیض دیگر بیشتر نباشد.

بنابراین، اگر زنی پنج روز در ماه اوّل خون ببیند و در ماه دوّم پنج روز و نصف یا ثلث (یک سوّم روز) خون ببیند، صاحب عادت عددیّه تامّه محسوب نمی‌شود؛ بلکه اگر در ماه دوّم پنج روز و ربع (یک چهارم روز) خون ببیند، صاحب عادت عددیّه تامّه محسوب نمی‌شود، مگر آنکه در عرف بانوان با وجود این مقدار زیادی، باز هم دو حیض مثل هم شمرده شود. همچنین، اگر زیاده، اندک و کم باشد، اشکال ندارد.

ج۱، مسئله ۵۴۰ . در تحقّق عادت عددیّه، شب اوّل و آخر دخالتی ندارد. بنابراین، اگر تعداد روزهایی که زن خون دیده، در دو ماه متوالی مساوی باشد، ولی در یکی از آن دو، علاوه بر روزها، مقداری از شب اوّل یا آخر را نیز خون ببیند، باز هم عادت عددیّه تامّه محقّق می‌شود، هرچند تعداد ساعات خون دیدن دو ماه با هم متفاوت است.

مثلاً زنی که در ماه نخست، از اذان صبح روز اوّل ماه تا پایان روز هفتم خون دیده و در ماه دوّم، قبل از اذان صبح روز سوّم ماه (شب هنگام) خون دیده و تا پایان روز نهم ادامه یافته، صاحب عادت عددیّۀ هفت روز است و همین طور است حکم، اگر زن مذکور در ماه دوّم از اذان صبح روز سوّم^[۲] خون دیده و در شب دهم قبل از اذان صبح، خونریزی وی قطع شده باشد.^[۳]

ج۱، مسئله ۵۴۱ . برای اینکه «عادت عددیّۀ تامّه» صورت پذیرد، کافی است زن دو بار حیض ببیند که از نظر تعداد روزها مثل هم باشد که در این صورت، صاحب عادت می‌گردد؛

ولی در محقّق شدن «عادت عددیّۀ ناقصه»، دو بار خون دیدن کافی نیست و لازم است دیدن خون به‌طوری که در مسألۀ «۵۳۸» ذکر شد، زیاد تکرار شود به گونه‌ای که در عرف بانوان صدق کند که این زن دارای عادت عددیّۀ ناقصه است، مثل اینکه دیدن خون به‌طوری که ذکر شد، (۵ یا ۶) بار تکرار گردد.

شرایط محقّق شدن عادت وقتیّه و انواع آن

ج۱، مسئله ۵۴۲ . برای آنکه عادت وقتیّه صورت پذیرد، باید وقت دو حیض در عرف بانوان مثل هم محسوب شود. بنابراین، اگر زنی – مثلاً – در ماه اوّل از ظهر روز سوّم ماه خون دیده و در ماه دوّم به اندازۀ یک سوّم یا یک چهارم روز یا کمتر، زودتر یا دیرتر خون حیض او آغاز شده است – به گونه‌ای که این مقدار تفاوت در عرف بانوان معمول است – عادت وقتیّه محقّق می‌شود و تفاوت مذکور تأثیری ندارد.

ج۱، مسئله ۵۴۳ . در تحقّق عادت وقتیّه، شب اوّل و آخر دخالتی ندارد. بنابراین، اگر زنی – مثلاً – در ماه نخست از اذان صبح روز اوّل ماه تا پایان روز هفتم خون دیده و در ماه دوّم، قبل از اذان صبح روز اوّل ماه (شب هنگام) خون دیده و تا پایان روز نهم ادامه یافته، صاحب عادت وقتیّه است.

ج۱، مسئله ۵۴۴ . زنانی که عادت وقتیّه دارند، گاهی ابتدای عادت آنان در وقت معیّنی است؛ مانند اینکه زنی در دو ماه متوالی از روز اوّل ماه خون حیض ببیند، هرچند انتهای ایّام حیض در دو ماه، متفاوت باشد و گاهی انتهای عادت آنان در وقت معیّنی است؛ مانند اینکه زنی در دو ماه متوالی در روز هشتم ماه از خون حیض پاک شود، هرچند ابتدای ایّام حیض در دو ماه، متفاوت باشد، مثلاً در ماه نخست از روز اوّل ماه و در ماه بعد، از روز سوّم آن باشد.

ج۱، مسئله ۵۴۵ . منظور از «ماه» در محقّق شدن عادت وقتیّه، ماه شمسی یا قمری نیست، بلکه منظور سی روز است.

بنابراین، در محقّق شدن عادت وقتیّه، چه عددیّه هم باشد یا نباشد، کافی است زن در دو ماه خون حیض ببیند و آغاز مشاهدۀ خون حیض در ماه دوّم پس از گذشت سی روز از آغاز مشاهدۀ خون حیض در ماه اوّل باشد و فرق ندارد که ایّام خون دیدن زن در این دو ماه، مطابق با روز معیّنی از ماه شمسی یا قمری باشد یا نباشد و چنین زنی با دو بار مشاهدۀ خون با کیفیّتی که ذکر شد، دارای عادت وقتیّه خواهد شد.

ج۱، مسئله ۵۴۶ . اگر در زنی زمان‌های مشاهدۀ خون حیض نزدیک به سی روز باشد، مثلاً هر ۲۸ روز یا ۲۹ روز یا ۳۱ روز خون می‌بیند، که در عرف بانوان معمول است، در این حال هم با دو بار دیدن خون به کیفیّت ذکر شده، عادت وقتیّه محقّق می‌شود، مثل آن‌که در ماه اوّل، آغاز حیض او روز دهم آن ماه و آغاز حیض دوّم او روز هشتم ماه دوّم بوده است، که چنین زنی از ماه دوّم، دارای عادت شده و می‌تواند از ماه سوّم به بعد مطابق عادت تشکیل شده عمل نماید؛^[۴]

امّا زنی که ایّام خون دیدن او به مقدار قابل توجّه، کمتر یا زیادتر از سی روز است، به گونه‌ای که این نوع مشاهدۀ خون در عرف بانوان معمول نیست، مثل اینکه هر پانزده روز یک بار، خون حیض می‌بیند یا هر چهل یا پنجاه روز یک بار حائض می‌شود، در این صورت با دو بار دیدن خون به کیفیّت ذکر شده، صاحب عادت وقتیّه نمی‌شود و لازم است دیدن خون به آن کیفیّت، با فاصلۀ زمانی معیّن بسیار تکرار شود، به گونه‌ای که در عرف بانوان صدق کند که آن روزها، زمان عادت اوست که در این حال، همان را عادت خود در نظر می‌گیرد.^[۵]

عادت مرکّب و حکم آن

ج۱، مسئله ۵۴۷ . اگر زن مثلاً در ماه اوّل، سه روز و در ماه دوّم، چهار روز و در ماه سوّم، سه روز و در ماه چهارم، چهار روز خون ببیند، با این فرض، در ماه فرد، سه روز و در ماه زوج، چهار روز صاحب عادت نخواهد شد و عادت شرعی مرکّب ثابت نیست، بلکه حکم آن زن، حکم مضطربه است که بعداً‌ ذکر می‌شود؛

البتّه اگر دیدن خون به کیفیّت مذکور یا شبیه آن بسیار تکرار شود، به گونه‌ای که در عرف بانوان صدق کند که آن روزها، روزهای عادت او است، باید همان را به عنوان روزهای عادت قرار دهد، مثل اینکه کیفیّت مذکور ۵ یا ۶ بار تکرار گردد که حدوداً ده ماه یا یک سال طول می‌کشد.

عدم تحقّق عادت از روی نشانه‌های حیض

ج۱، مسئله ۵۴۸ . عادت، با تفاوت خون در نشانه‌ها محقّق نمی‌شود و مراد از تفاوت، آن است که خون در بعضی از روزها به نشانه‌های حیض^[۶] و در بعضی از روزها به نشانه‌های استحاضه باشد؛

پس مثلاً‌ زنی که به‌طور مستمرّ خون می‌بیند، اگر از اوّل ماه تا پنجم ماه به نشانه‌های حیض خون ببیند و در روزهای دیگر ماه، خونش دارای نشانه‌های استحاضه باشد و در ماه دوّم هم، از اوّل ماه تا پنجم ماه به نشانه‌های حیض خون ببیند و خون در بقیّۀ ماه دوّم، دارای نشانه‌های استحاضه باشد، این زن صاحب عادت وقتیّه و عددیّه محسوب نمی‌شود، بلکه دارای عادت نیست و در این هنگام مطلقاً حکم او در تعیین روزهای حیضش، رجوع به نشانه‌ها (صفات حیض) می‌باشد. بنابراین، در این مثال از اوّل ماه تا پنجم ماه که خون دارای صفات حیض بوده را حیض قرار می‌دهد.

چگونگی از بین رفتن عادت

ج۱، مسئله ۵۴۹ . زنی که در حیض عادت دارد – چه در وقت حیض عادت داشته باشد، چه در عدد حیض، یا هم در وقت و هم در عدد آن – اگر دو مرتبۀ پشت سر همِ دیگر حیض ببیند و آن دو بار، مخالف با حیض‌های قبلی و مثل یکدیگر باشند، در این صورت، عادت این زن از بین رفته و تبدیل به عادت جدیدِ پدید آمده از این دو حیض می‌شود؛

مثلاً زنی که در هر ماه، عادت وقتیّه و عددیّۀ وی از اوّل تا پنجم است، هر گاه دو ماه پشت سر هم از دهم تا هفدهم خون ببیند، عادت قبلی وی به هم خورده و به عادت هفت روزه از دهم تا هفدهم در هر ماه تبدیل می‌شود.^[۷]

ج۱، مسئله ۵۵۰ . عادت شرعی زن، با مشاهدۀ یک حیض مخالف (غیر مماثل)، از بین نمی‌رود، مثلاً زنی که در هر ماه، عادت وی از اوّل تا هفتم ماه است، هر گاه یک بار برخلاف عادت خود از دهم تا پانزدهم خون ببیند، عادتش به هم نمی‌خورد و همچنان از اوّل تا هفتم در هر ماه خواهد بود.

ج۱، مسئله ۵۵۱ . هر گاه زن دو بار حیض ببیند که با عادت قبلیش مخالف است، ولی خود آن دو حیض هم با یکدیگر متفاوت (غیر مماثل) ‌باشند، عادت قبلیش از بین رفته و زن، مضطربه به حساب می‌آید؛

مثلاً زنی که در هر ماه دارای عادت وقتیّه و عددیّه از اوّل تا هفتم ماه است، اگر دو ماه پشت سر هم به‌طور مختلف برخلاف عادت خود خون ببیند، ماه اوّل از دهم تا پانزدهم و ماه دوّم از بیستم تا بیست و ششم، در این حال عادت قبلی‌اش از بین رفته و باید به احکام زن مضطربه عمل نماید.^[۸]

چند حکم کلّی در مورد حیض

ج۱، مسئله ۵۵۲ . زنی که در هر ماه یک بار خون می‌بیند، چنانچه خون مذکور کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز نباشد، تمام آن حیض است و در این امر فرقی نمی‌کند زن دارای عادت باشد یا نه؛ چه اینکه خون مذکور مطابق با ایّام یا عدد عادت باشد یا نه و نیز فرقی ندارد که خون، نشانه‌ های حیض را داشته باشد یا نه.

ج۱، مسئله ۵۵۳ . اگر زنی در ماه دو بار خون ببیند، چنانچه خون اوّل کمتر از سه روز نباشد و مجموع دو خون به علاوۀ پاکی بین آن دو، از ده روز بیشتر نباشد، در این صورت مجموع دو خون یک حیض حساب می‌شود و در پاکی وسط که آن را «پاکی بین دو خون» می‌نامند، بنابر احتیاط واجب باید کارهایی که بر زن حائض حرام است را ترک کرده و کارهایی که بر زن غیر حائض واجب است را انجام ‌دهد.

شایان ذکر است، در حکم مذکور فرقی نیست که زن دارای عادت باشد یا نباشد، خون مذکور مطابق با ایّام یا عدد عادت باشد یا نه، نشانه‌ های حیض را داشته باشد یا نداشته باشد.

ج۱، مسئله ۵۵۴ . اگر زنی در ماه دو بار خون ببیند، چنانچه هر یک از دو خون کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز نباشد، ولی پاکی بین آن دو، ده روز یا بیشتر باشد، در این صورت هر کدام از آنها حیض جداگانه قرار داده می‌شوند؛

در حکم مذکور، فرقی نیست که زن دارای عادت باشد یا نباشد، خون رؤیت شده مطابق با ایّام یا عدد عادت باشد یا نه، نشانه ‌های حیض را داشته باشد یا نداشته باشد.

ج۱، مسئله ۵۵۵ . اگر زنی در ماه دو بار خون ‌ببیند و دارای عادت نباشد، در صورتی که هر یک از دو خون کمتر از سه روز و بیشتر از ده روز نباشد و پاکی بین آن دو، کمتر از ده روز باشد، و همۀ روزهایی که خون دیده با روزهایی که در وسط پاک بوده از ده روز بیشتر باشد، چنانچه یکی از دو خون دارای نشانه‌ های حیض باشد و خون دیگر دارای نشانه ‌های حیض نباشد، خونی که دارای نشانه‌ های حیض است را حیض قرار می‌دهد و خونی که فاقد نشانه‌ های حیض است استحاضه محسوب می‌شود؛

امّا اگر هر دو خون دارای نشانه های حیض باشند یا هر دو خون فاقد نشانه‌ های حیض باشند، خون اوّل را حیض قرار می‌دهد و خون دوّم استحاضه محسوب می‌شود، هرچند احتیاط مستحب است مراعات مقتضای احتیاط را بنماید. بدین صورت که در مورد هر دو خون، کارهایی که بر زن حائض حرام است را ترک کرده و کارهایی که بر زن مستحاضه واجب است را انجام ‌دهد، خصوصاً در موردی که هر دو خون نشانه ‌های حیض را نداشته باشند.

شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد زنی که فقط عادت عددیّه دارد یا دارای عادت وقتیّه است، ولی در وقت عادت خون ندیده و هر دو خون مذکور را در غیر وقت عادت مشاهده نموده نیز، جاری می ‌شود.^[۹]

[۱] فرق زنان دارای عادت با زنانی ‌که عادت ندارند، در احکامی ‌است که در مسائل آینده ذکر می‌‌شود، مثلاً زنی ‌که خون دیده و نمی‌‌داند، حیض است یا استحاضه، اگر عادت داشته باشد، در بعضی ‌از موارد احکام ویژه‌ای ‌دارد که با دیگران متفاوت است
[۲] یا قبل از آن، شب هنگام.
[۳] این حکم در مورد عادت عددیّۀ تامّه و ناقصه – هر دو – جاری می‌شود.
[۴] مثل آنکه در ماه اوّل، ۱۰ مهرماه و در ماه دوّم، ۸ آبان‌ماه حیض او آغاز شده است. چنین زنی ‌از این به بعد، عادتش هر ۲۸ روز یکبار است. بنابراین، ۶ آذرماه، روز آغاز عادت وی ‌به حساب می‌‌آید
[۵] مثلاً زنی که هر چهل روز یک بار حیض می‌شود و در ماه اوّل، آغاز حیض او روز اوّل ماه بوده و آغاز حیض دوّم او، روز دهم ماه دوّم بوده و آغاز حیض سوّم او روز بیستم ماه سوّم باشد و این امر دفعات مکرّر تکرار شود به گونه‌ای که در عرف، عادت او شمرده شود، می‌تواند در دفعات بعدِ خون دیدن، مطابق با عادت خویش عمل نماید و در تحقّق عادت برای چنین زنی مشاهدۀ دو بار خون، کافی نیست
[۶] نشانه‌ های حیض در مسألۀ «۴۸۴» ذکر شد.
[۷] شایان ذکر است در مثال فوق، که زن دارای عادت وقتیّه و عددیّه از اوّل تا پنجم ماه است، چنانچه دو ماه پشت سر هم از اوّل ماه تا پانزدهم خون ادامه پیدا کند، عادت قبلیش باقی است و روزهای اوّل تا پنجم ماه را حیض قرار می‌دهد – هرچند دارای نشانه‌های حیض نباشد – و روزهای ششم تا پانزدهم ماه را استحاضه قرار می‌دهد، هرچند دارای نشانه‌های حیض باشد
[۸] شایان ذکر است در مثال فوق که زن دارای عادت وقتیّه و عددیّه از اوّل تا هفتم ماه است، چنانچه دو ماه پشت سر هم، بیشتر از ده روز خون ببیند و مدّت آن متفاوت باشد، مثلاً در یک ماه از اوّل تا دوازدهم ماه خون ببیند و در ماه دوّم، از اوّل تا پانزدهم ماه خون ادامه پیدا کند، عادت قبلیش باقی است و روزهای اوّل تا هفتم ماه را حیض قرار می‌دهد – هرچند دارای نشانه‌های حیض نباشد – و روزهای بعد را استحاضه قرار می‌دهد، هرچند دارای نشانه‌های حیض باشد
[۹] اگر زن دارای عادت وقتیّه و عددیّه یا وقتیّه باشد و در وقت عادت خون دیده، احکام ویژه‌ای دارد که بعداً خواهد آمد