شرایط صحت تیمم

شرایط صحیح بودن تیمّم

صحیح بودن تیمّم دارای شرایطی می‌باشد، که رعایت آنها هنگام تیمّم لازم است و در مسائل بعد به توضیح آنها پرداخته می‌شود:

شرط اوّل: نیّت تیمّم نماید و در آن، قصد قربت و اخلاص داشته باشد

ج۱، مسئله ۹۱۶ . فرد باید هنگام مسح پیشانی و پشت دست‌ها، بلکه بنابر احتیاط واجب هنگام زدن یا گذاشتن دست‌ها بر زمین، نیّت تیمّم داشته باشد و لازم است نیّت، با قصد قربت و اخلاص انجام شود و با قصد ریا و خودنمایی یا مانند آن نباشد.

ج۱، مسئله ۹۱۷ . انسان لازم نیست در نیّت، معیّن کند تیمّم او بدل از غسل است یا بدل از وضو؛ ولی در مواردی که باید دو تیمّم انجام دهد، باید به گونه‌ای هر یک از آنها را معیّن کند و چنانچه یک تیمّم بر او واجب باشد و قصد نماید که وظیفۀ فعلی خود را انجام دهد، هرچند در تشخیص اشتباه کند، تیمّمش صحیح است.

شرط دوّم: ترتیب را رعایت نماید

ج۱، مسئله ۹۱۸ . در تیمّم لازم است کارهای آن را به ترتیبی که گذشت انجام دهد و مراعات ترتیب بین مسح دست راست و مسح دست چپ بنابر احتیاط واجب می‌باشد.

شرط سوّم: بنابر احتیاط واجب، اعضای تیمّم را از بالا به پایین مسح نماید

ج۱، مسئله ۹۱۹ . انسان باید در تیمّم – بنابر احتیاط لازم – پیشانی و پشت دست‌‌ها را از بالا به پایین مسح نماید؛ یعنی مسح پیشانی را از محلّ روییدن مو آغاز کرده و به پایین پیشانی ختم نماید. همچنین، مسح پشت دست‌ها را از مچ دست شروع کرده و به سر انگشتان پایان دهد.^[۱]

شرط چهارم: در هنگام مسح، عضوی که مسح می‌شود، ثابت باشد

ج۱، مسئله ۹۲۰ . در هنگام مسح پیشانی، باید پیشانی ثابت باشد و دست روی آن حرکت کرده و پیشانی را مسح نماید. همچنین، در هنگام مسح پشت دست‌ها، دستی که مسح می‌شود باید ثابت باشد و دست مسح کننده روی آن حرکت نموده و مسح را انجام دهد.

بنابراین، اگر فرد دست را ثابت نگه داشته و پیشانی را به آن بکشد، مسح باطل است. شایان ذکر است، اگر هنگامی که دست را می‌‌کشد، پیشانی یا دستی که مسح می‌شود مختصری حرکت کند، اشکال ندارد.

شرط پنجم: موالات را رعایت نماید

ج۱، مسئله ۹۲۱ . فرد باید کارهای تیمّم را پشت سر هم انجام دهد و اگر بین آنها به قدری فاصله دهد که عرفاً نگویند تیمّم می‌کند، تیمّمش باطل است و در این مورد، فرقی بین تیمّم بدل از وضو و تیمّم بدل از غسل نیست.

شرط ششم: کارهای تیمّم را در صورت امکان، خودِ فرد انجام دهد

ج۱، مسئله ۹۲۲ . انسان باید کارهای تیمّم را در حال اختیار خودش انجام دهد و اگر بدون عذر، دیگری او را تیمّم دهد یا در مسح اعضای تیمّم به او کمک نماید، تیمّم باطل است.

ج۱، مسئله ۹۲۳ . اگر وظیفۀ فرد تیمّم باشد و نتواند به تنهایی، به‌طور معمول تیمّم کند:

۱. باید از دیگری کمک بگیرد تا دست‌‌های او را بر چیزی که تیمّم بر آن صحیح است بزند، سپس آنها را بر پیشانی و دست‌‌های او بگذارد تا خود او در صورت امکان کف دو دست را بر پیشانی و بر پشت دست‌‌ها بکشد.

۲. اگر روش اوّل ممکن نباشد، باید نایب، او را با دست خودِ او (منوب عنه) تیمّم دهد.‌^[۲]

۳. اگر روش دوّم نیز ممکن نباشد، چنانچه خود فرد بتواند پیشانی یا پشت دست‌هایش را بر خاک بکشد، واجب ‌است‌ همین گونه تیمّم نماید و در این صورت، نوبت به مرتبۀ بعد نمی‌رسد.

۴. اگر روش سوّم هم ممکن نباشد، باید نایب دست خود را به چیزی که تیمّم بر آن صحیح است بزند و به پیشانی و پشت دست‌‌های او (منوب عنه) بکشد و در صورت دوّم و چهارم، بنابر احتیاط لازم هر دو، نیّت تیمّم نمایند؛ ولی در صورت اوّل و سوّم، نیّت خود مکلّف کافی است.

ج۱، مسئله ۹۲۴ . فردی که می‌خواهد تیمّم نماید، هر کدام از کارهای تیمّم را که می‌‌تواند به تنهایی انجام دهد، نباید در آن از دیگری کمک بگیرد. برای این مسأله، چند مثال ذکر می‌شود:

الف. کسی که دست راست او شکسته و به هیچ صورتی نمی‌‌تواند آن را حرکت دهد، مسح پیشانی را با کمک دست چپ انجام می‌دهد، سپس با دست چپ، پشت دست راست را مسح کرده و بعد از آن پشت دست چپش را بر خاک می‌کشد و در این صورت، نوبت به اینکه نایب بگیرد و نایب مسح را انجام دهد نمی‌رسد.

ب. کسی که دست چپ او شکسته و به هیچ صورت نمی‌تواند آن را حرکت دهد، مسح پیشانی را با کمک دست راست انجام می‌دهد، سپس پشت دست راستش را بر خاک می‌کشد و بعد از آن با دست راست، پشت دست چپش را مسح می‌کند و در این صورت، نوبت به نایب گرفتن نمی‌رسد.

ج. کسی که هر دو دست او شکسته و به هیچ صورتی نمی‌تواند آنها را حرکت دهد، ولی می‌تواند پیشانی خویش را بر خاک بکشد، همین کار را انجام می‌دهد و نوبت به نایب گرفتن برای مسح پیشانی نمی‌رسد، سپس چون دست‌ها را به هیچ صورت نمی‌تواند حرکت داده و جا به جا کند، نایب پشت دست‌های او را تیمّم می‌دهد، به این گونه که نایب به نیّت تیمّم دادن منوب عنه، دو دست خود را بر خاک زده، سپس پشت دو دست منوب عنه را مسح نماید.

شایان ذکر است، در موارد فوق، توجّه به نکات ذیل لازم است:

۱. در مورد (الف) و (ب)، احتیاط واجب آن است که در صورت امکان مسح پیشانی و دو طرف آن به مقداری که مسح آن لازم است، در یک دفعه انجام شود، هرچند به این صورت که انگشت شَست را از چهار انگشت دیگر جدا نموده، طوری که بین انگشت شست و اشاره، فاصله (زاویه‌ای شبیه عدد ۷) ایجاد شود، سپس پیشانی و دو طرفش را با آن از بالا به طرف پایین مسح نماید.

همچنین، احتیاط واجب آن است که در صورت امکان، کشیدن پشت دست بر خاک در یک دفعه انجام شود، هرچند به این صورت که خاک را فرو رفته و مقعَّر کرده، سپس پشت دست را بر روی خاک گود شده قرار داده و آن را بر خاک بکشد، طوری که پشت دست از مچ به طرف سر انگشتان بر خاک کشیده شود.

۲. در مورد (ج) نیز، بنابر احتیاط واجب در صورت امکان، فرد پیشانی و دو طرف آن را به مقداری که مسح آن لازم است، در یک دفعه بر خاک بکشد، هرچند به این صورت که خاک را فرو رفته و مقعَّر کرده، سپس پیشانی و دو طرف آن را بر روی خاک گود شده قرار داده و آنها را بر خاک بکشد، طوری که پیشانی و دو طرف آن از رستنگاه مو به طرف ابروها، از بالا به طرف پایین بر خاک کشیده شود.

همچنین، احتیاط واجب آن است که در صورت امکان نایب مسح پشت دست راست منوب عنه را، با کمک دست چپ خویش انجام دهد و نیز مسح پشت دست چپ منوب عنه را با کمک دست راست خویش انجام دهد.^[۳]

ج۱، مسئله ۹۲۵ . در تیمّم نیابتی، تیمّم دادن منوب عنه از روبرو، به‌طور متعارف کافی است و لازم نیست نایب دست‌ها را از پشت سرِ منوب عنه به پیشانی او بکشد یا از روبرو دست‌ها را بر عکس (ضربدری) گذاشته و به پیشانی او بکشد.

شرط هفتم: در اعضای تیمّم مانعی نباشد

ج۱، مسئله ۹۲۶ . اگر در پیشانی یا پشت دست‌‌ها مانعی باشد، مثلاً چسب، رنگ، لاک، قیر به آنها چسبیده باشد، باید آن را برطرف نماید و اگر مانع در کف دست‌‌ها باشد، در صورتی‌‌ که با قسمت بدون مانع، عرفاً مسح با کف دست صدق کند، همان کافی بوده و لازم نیست کلّ عضو مسح کننده بدون مانع باشد.

به‌طور کلّی، در تیمّم لازم نیست کلّ عضو مسح کننده، کلّ عضو مسح شده را مسح نماید؛ بلکه اگر مسح کلّ عضو با بعضی از عضو مسح کننده انجام شود، چنانچه عرفاً صدق کند، مسح با کف انجام شده کافی است. بنابراین، اگر پیشانی با دو کف دست – بدون مسح با انگشتان – مسح گردد کافی است، ولی در هر صورت لازم است کلّ پیشانی و پشت دست‌‌ها مسح شود.

ج۱، مسئله ۹۲۷ . انسان باید هنگام مسح کشیدن بر پشت دست‌‌ها، انگشتر را از دستی که مسح می‌‌شود بیرون آورد، ولی وجود انگشتر در عضو مسح کننده اشکال ندارد. بنابراین، وجود انگشتر در دست به هنگام زدن دو دست بر خاک یا هنگام مسح پیشانی اشکال ندارد.

ج۱، مسئله ۹۲۸ . اگر پیشانی و پشت دست‌‌ها به مقدار معمول مو داشته باشد اشکال ندارد، ولی اگر موی سر روی پیشانی آمده باشد، باید آن را عقب بزند.

ج۱، مسئله ۹۲۹ . اگر انسان احتمال دهد در پیشانی و کف دست‌‌ها یا پشت دست‌‌ها مانعی هست، چنانچه احتمال او در نظر مردم بجا باشد، باید جستجو نماید تا یقین یا اطمینان کند مانعی نیست.

ج۱، مسئله ۹۳۰ . اگر نجاستی که عرفاً مانع محسوب می‌شود، مانند لختۀ خون در روی پیشانی یا پشت دو دست باشد، باید آن را قبل از تیمّم یا در هنگام تیمّم، قبل از مسح عضو برطرف نمود.

شرط هشتم: نجاست سرایت کننده، در اعضای تیمّم نباشد

ج۱، مسئله ۹۳۱ . در تیمّم لازم است نجاستی در اعضای تیمم نباشد که به خاک تیمّم (یا چیز دیگری که تیمّم بر آن صحیح است) سرایت ‌‌کند، امّا پاک بودن اعضای تیمّم شرط نیست.

بنابراین، اگر پیشانی و کف دست‌‌ها و پشت دست‌‌ها، متنجّس امّا خشک باشند و عین نجاست هم در آنها موجود نباشد، تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب آن است که اعضای تیمّم به‌طور کلّی پاک باشد.

[۱] چنانچه فرد پیشانی و پشت دست‌ها را مسح کرده، ولی ترتیب از بالا به پایین در مسح پیشانی و پشت دست‌ها را به جهت ندانستن حکم رعایت نکرده، بنابر احتیاط واجب تیمّمش صحیح نیست، مگر آنکه جاهل قاصر باشد، که در این صورت تیمّمش صحیح است
[۲] در صورتی که تنها یکی از این دو امر ممکن باشد: ۱. فرد پیشانی خویش را خود به خاک بکشد؛ ۲. نایب با دست‌های منوب عنه پیشانی وی را تیمّم دهد، باید مورد دوّم انجام شود و حکم مذکور، در مورد مسح پشت دست‌ها نیز جاری می‌باشد
[۳] همچنین، نایب شرایطی را که در تیمّم خود فرد، رعایت آن بنابر فتوی یا احتیاط واجب لازم است، رعایت نماید؛ از جمله اینکه بنابر احتیاط واجب، نائب مسح پشت دست راست را بر مسح پشت دست چپ منوب عنه (شخص معذور) مقدّم نماید و نیز، بنابر احتیاط واجب نائب مسح را از بالا به پایین انجام دهد، به این صورت که پیشانی منوب عنه را از محلّ روییدن مو به طرف ابروان مسح کند و دست منوب عنه را از مچ دست به طرف سر انگشتان مسح نماید