مقدّمات نماز

ج۱، مسئله ۹۵۲ . «مقدّمات نماز» شش مورد است: رعایت وقت؛ رعایت قبله؛ با غسل، وضو یا تیمّم بودن (هر کدام وظیفه فرد می‌باشد)؛ پاک بودن بدن و لباس؛ رعایت شرایط لباس؛ رعایت شرایط مکان.

بنابراین، کسی که می‌خواهد نماز بخواند، چنانچه هر کدام از این مقدّمات را دارا نباشد، باید آنها را قبل از خواندن نماز فراهم سازد.

مقدّمۀ اوّل: رعایت وقت / اوقات نمازهای یومیّه

اوقات نمازهای واجب پنج‌گانه (یومیّه) به این شرح می‌باشد:

۱. وقت نماز ظهر و عصر

ج۱، مسئله ۹۵۳ . وقت نماز ظهر و عصر از ظهر شرعی (زوال) آغاز می‌شود؛ «ظهر شرعی» یا «زوال»، عبارت از گذشتن نصف فاصلۀ زمانی بین طلوع آفتاب تا غروب آفتاب است؛

مثلاً اگر طلوع آفتاب در شهری ساعت «۶» بامداد و غروب آفتاب ساعت «۲۰» باشد، در این صورت، فاصلۀ زمانی بین طلوع آفتاب تا غروب آفتاب، «۱۴» ساعت می‌‌باشد که نصف آن «‌۷» ساعت است. بنابراین، پس از گذشت «۷» ساعت از طلوع آفتاب، ظهر شرعی است که ساعت «۱۳» (۱ بعد از ظهر) می‌‌شود.^[۱]

ج۱، مسئله ۹۵۴ . تعیین ظهر شرعی با استفاده از «شاخص» نیز امکان‌پذیر است. بنابراین، اگر چوب یا چیزی مانند آن را که «شاخص» می‌نامند، راست در زمین هموار فرو ببرند، صبح که خورشید بیرون می‌آید سایۀ آن به طرف مغرب می‌افتد و هرچه آفتاب بالا می‌آید، این سایه کم می‌شود؛

در ایران و بسیاری از کشورها، سایه در اوّل ظهر شرعی به کمترین اندازۀ خود می‌رسد؛ ظهر که گذشت، سایۀ آن به طرف مشرق بر می‌گردد و هر چه خورشید رو به مغرب می‌رود، سایه بلندتر می‌شود. بنابراین، زمانی که سایه به کمترین اندازۀ خود می‌‌رسد، سپس دوباره رو به زیاد شدن می‌گذارد، معلوم می‌شود زمان ظهر شرعی فرا رسیده است؛^[۲]

ولی در بعضی از مناطق که گاه هنگام ظهر، سایۀ شاخص به کلّی از بین می‌رود و بعد از آن، سایه دوباره پیدا می‌‌شود، در این وقت است که معلوم می‌شود ظهر شرعی فرا رسیده است.

ج۱، مسئله ۹۵۵ . پایان وقت نماز ظهر و عصر، انتهای روز می‌باشد و در اینکه انتهای روز غروب آفتاب است یا مغرب، مسأله محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود؛

بنابراین، فردی که زمان غروب را می‌داند، احتیاط واجب است که نماز ظهر و عصر را تا زمان پنهان شدن خورشید و غروب آفتاب به تأخیر نیندازد و در صورت تأخیر، آن را بدون نیّت ادا و قضا، در فاصلۀ زمانی بین غروب و مغرب بخواند؛

امّا کسی که شک در غروب آفتاب داشته باشد و احتمال دهد خورشید پشت کوه‌‌ها یا ساختمان‌ها یا درختان مخفی شده باشد، تا وقتی که سرخی طرف مشرق نمایان است و از بین نرفته، وقت برایش باقی است.

ج۱، مسئله ۹۵۶ . اگر انسان نماز عصر را عمداً قبل از نماز ظهر بخواند، باطل است؛ مگر اینکه از آخر وقت بیش از خواندن یک نماز فرصت نباشد که در این صورت، اگر کسی تا این موقع، نماز ظهر را نخوانده باشد، نماز ظهر او قضا است و باید نماز عصر را بخواند؛

امّا اگر کسی قبل از این وقت، اشتباهاً تمام نماز عصر را پیش از نماز ظهر بخواند، نماز عصرش صحیح است و حال که متوجّه شده، باید نماز ظهر را بخواند، هرچند احتیاط مستحب است نمازی را که به نیّت عصر خوانده، نماز ظهر لحاظ نموده، سپس چهار رکعت نماز به قصد ما فی الذمّه^[۳] به‌جا آورد.

۲. وقت نماز مغرب و عشاء

ج۱، مسئله ۹۵۷ . وقت نماز مغرب، بنابر احتیاط واجب از زمانی است که سرخی طرف مشرق که بعد از غروب آفتاب پیدا می‌شود (حُمْرۀ مشرقیّه)، از بین برود؛^[۴]

البتّه، احتیاطی بودن آن در مورد وقتی است که فرد، زمان غروب آفتاب را می‌داند که در این صورت، بنابر احتیاط واجب نمی‌تواند نماز مغرب را هنگام غروب آفتاب به‌جا آورد؛ امّا اگر در غروب آفتاب به علّت احتمال مخفی شدن خورشید پشت کوه‌ها یا ساختمان‌ها یا درختان، شک داشته باشد، بنابر فتوی نمی‌تواند قبل از اینکه سرخی طرف مشرق که بعد از غروب آفتاب پیدا می‌شود، از بالای سر انسان بگذرد، نماز مغرب را به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۹۵۸ . وقت نماز مغرب و عشاء برای شخص مختار (غیر مضطر) تا نیمه شب (نصف شب) ادامه دارد و امّا برای شخص مضطر، یعنی کسی که از روی فراموشی یا به علّت خواب ماندن یا حیض و مانند اینها نماز را قبل از نیمه شب نخوانده، وقت نماز مغرب و عشاء تا طلوع فجر (اذان صبح) ادامه دارد؛

ولی در هر صورت، در حال توجّه و عدم غفلت، ترتیب بین آن دو لازم است، یعنی ابتدا باید نماز مغرب، سپس نماز عشاء به‌جا آورده شود و چنانچه عمداً نماز عشاء قبل از نماز مغرب خوانده شود، باطل است؛ مگر اینکه بیش از مقدار انجام نماز عشاء از وقت باقی نمانده باشد؛ که در این صورت لازم است نماز عشاء را قبل از نماز مغرب بخواند.

ج۱، مسئله ۹۵۹ . اگر کسی اشتباهاً نماز عشاء را قبل از نماز مغرب بخواند و بعد از نماز متوجّه شود، نمازش صحیح است و باید نماز مغرب را بعد از آن به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۹۶۰ . آخر وقت نماز عشاء برای شخص مختار (غیر مضطر)، همان طور که ذکر شد، نصف شب است و بنابر احتیاط واجب برای محاسبۀ نصف شب بین دو وقت ذیل، احتیاط رعایت شود:

الف. نصف مدّت زمان غروب خورشید تا اذان صبح.

ب. نصف مدّت زمان از بین رفتن حمرۀ مشرقیّه (اذان مغرب) تا اذان صبح.^[۵]

ج۱، مسئله ۹۶۱ . اگر فرد از روی اختیار، نماز مغرب یا عشاء را تا نصف شب نخواند، بنابر احتیاط واجب، باید تا قبل از اذان صبح بدون اینکه نیّت ادا و قضا کند، آن نماز را به‌جا آورد؛

البتّه اگر وقت باقیمانده تا اذان صبح کم باشد، مثلاً برای کسی که مسافر نیست، فقط به اندازۀ خواندن چهار رکعت یا کمتر وقت باشد، بنابر احتیاط واجب نماز عشاء را به قصد ما فی الذمّه بخواند و بعداً نماز مغرب را قضا نماید و احتیاطاً بار دیگر نماز عشاء را هم به جهت رعایت ترتیب قضا نماید.

۳. وقت نماز صبح

ج۱، مسئله ۹۶۲ . نزدیک اذان صبح از طرف مشرق، سپیده‌ای رو به بالا حرکت می‌کند که آن را «فجر کاذِب» یا «فجر اوّل» گویند، زمانی که پس از فجر کاذب، نوار کاملاً سفید رنگی به صورت عرضی در افق شرقی پهن گردید، «فجر صادق» یا «فجر دوّم» و اوّل وقت نماز صبح است.

برای محقّق شدن فجر صادق، دو ویژگی لازم است:

۱. آنکه روشنایی و نور گسترده شده، به مقداری باشد که سیاهی افق را کاملاً شکافته و مانند رودی هرچند باریک برای مشاهده کننده نمایان شود؛

۲. آنکه روشنایی و نور نمایان شده، کاملاً سفید باشد.

امّا آخر وقت نماز صبح هنگامی است که آفتاب طلوع نماید، یعنی اوّلین جزء از خورشید در افق هموار آشکار گردد.

شایان ذکر است، در مورد زمان طلوع فجر، فرقی بین شب‌های مهتابی و غیر مهتابی نیست. بنابراین، در شب‌های مهتابی که نور مهتاب بر نور سپیده غلبه دارد، لازم نیست صبر کنند تا سپیده محسوس گردد و چنانچه نور فجر طوری باشد که بر فرض، نور ماه (مهتاب) نبود، ظاهر می‌شد، کافی است، هرچند صبر نمودن مطابق احتیاط مستحب می‌باشد.

ج۱، مسئله ۹۶۳ . بعضی از مناطقی که عرض جغرافیایی آنها نزدیک به قطب می‌باشد، همچون تعدادی از کشورهای شمال اروپا، وضعیّت افق در آنها به گونه‌ای است که روشنایی پس از غروب خورشید (شَفَق) و روشنایی قبل از طلوع خورشید (فَلَق) در بعضی شب‌ها به یکدیگر متّصل می‌شوند؛

در این شب‌ها، آسمان کاملاً تاریک نمی‌شود و پس از رسیدن به حدّی از تاریکی به تدریج از تاریکی آسمان کاسته می‌شود و آسمان روشن و روشن‌تر می‌شود تا‌ آنکه ‌آفتاب طلوع می‌کند. در این گونه مناطق، آغاز فجر صادق (اذان صبح) زمانی است که روشنایی و نور به‌طور محسوس زیاد شده و در سطح افق گسترده و پهن شود.

شایان ذکر است، ملاک طلوع فجر در این مناطق، هر زیاد شدن نوری نیست، بلکه باید زیاد شدن نور با چشم عادی قابل تشخیص باشد.

اوقات فضیلت نمازهای یومیّه

ج۱، مسئله ۹۶۴ . مستحب است نمازگزار، نماز خویش را در وقت فضیلت آن بخواند و در خواندن نماز در وقت فضیلت نیز عجله نماید و هر چه نمازش را نزدیک‌تر به اوّل وقت فضیلت به‌جا آورد، بهتر است؛ مگر آنکه موارد مهم‌تری مانند انتظار برای برگزاری نماز جماعت در وقت فضیلت، پیش آید.

شرح اوقات فضیلت نمازهای پنج گانه، در مسائل آینده خواهد آمد.

وقت فضیلت نماز صبح

ج۱، مسئله ۹۶۵ . وقت فضیلت نماز صبح، از اذان صبح است تا زمانی‌که سپیدۀ صبح، آسمان و جوانبش و همۀ اطراف افق را روشن کند و تاریکی در سمتی از افق باقی نماند و ظاهر آن است که زمان مذکور قبل از پیدایش سرخی طرف مشرق (حُمْرۀ مشرقیّه) می‌‌باشد.

وقت فضیلت نماز ظهر و عصر

ج۱، مسئله ۹۶۶ . وقت فضیلت نماز ظهر از هنگام ظهر شرعی آغاز می‌شود و تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر،^[۶] به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص اضافه شود، ادامه دارد و بهتر (حتّی برای کسی که نماز نافله را می‌خواند) آن است که تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ دو هفتم طول شاخص اضافه می‌شود، نماز ظهر را خوانده باشد و آن را از زمان مذکور به تأخیر نیندازد.^[۷]

وقت فضیلت نماز عصر، از زمانی آغاز می‌‌شود که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ دو هفتم طول شاخص اضافه شود و تا موقعی ادامه دارد که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ شش هفتم طول شاخص اضافه شود و بهتر (حتّی برای کسی که نماز نافله را می‌خواند) آن است که تا زمانی که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر، به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص اضافه می‌شود، نماز عصر را خوانده باشد و آن را از زمان مذکور به تأخیر نیندازد.^[۸]

ج۱، مسئله ۹۶۷ . توضیحات مسألۀ قبل در مورد وقت فضیلت نماز ظهر و عصر، مربوط به غیر زمان شدّت گرما (قَیْظ) می‌باشد؛

امّا در هنگام شدّت گرما، فرد می‌تواند خواندن نماز ظهر را به تأخیر بیندازد تا زمانی‌که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر به اندازۀ خود شاخص اضافه شود، سپس بدون فاصله شدن زمان قابل توجّه نماز ظهر را بخواند و در این صورت، نماز را در وقت فضیلت آن خوانده است.

همین طور، فرد می‌تواند خواندن نماز عصر را به تأخیر بیندازد تا زمانی ‌که به سایۀ شاخص در هنگام ظهر به اندازۀ دو برابر شاخص اضافه شود، سپس بدون فاصله شدن زمان قابل توجّه نماز عصر را بخواند و در این صورت، نماز عصر را در وقت فضیلت آن انجام داده است.

وقت فضیلت نماز مغرب

ج۱، مسئله ۹۶۸ . وقت فضیلت نماز مغرب برای شخصی که مسافر نیست، از اذان مغرب تا زمان از بین رفتن سرخی سمت مغرب که آن را «حُمْرۀ مغربیّه» (شَفَق) می‌نامند، ادامه دارد؛

امّا نسبت به مسافر، وقت فضیلت نماز مغرب از اذان مغرب تا یک چهارم شب ادامه پیدا می‌کند.

وقت فضیلت نماز عشاء

ج۱، مسئله ۹۶۹ . وقت فضیلت نماز عشاء، از هنگام از بین رفتن سرخی سمت مغرب (حُمْرۀ مغربیّه) آغاز می‌شود و تا یک سوّم شب ادامه دارد.

[۱] بنابراین، همیشه ساعت ۱۲، ظهر شرعی ‌نیست؛ بلکه در بعضی ‌از مواقع سال در شهرهای ‌میانی ‌همچون قم و تهران، چند دقیقه قبل از ساعت ۱۲ و گاه چند دقیقه بعد از ساعت ۱۲ است و در شهرهای ‌شرقی، ظهر زودتر و در شهرهای ‌غربی، ظهر دیرتر است
[۲] شایان ذکر است، حرکت ظاهری خورشید از دید ناظر زمینی و تغییر سایۀ شاخص در حوالی ظهر، بسیار کند و آهسته است، به گونه‌ای که مثلاً بلند شدن سایۀ شاخصِ ۵۰‌ سانتیمتری به اندازۀ ۱ میلیمتر چند دقیقه طول می‌کشد و این امر با اندازه‌گیری دقیق سایه امکان پذیر است. بنابراین، تشخیص زمان ظهر شرعی با استفاده از شاخص بعد از سپری شدن دقایقی امکان‌پذیر می‌باشد، البتّه این زمان در طول ایّام سال متفاوت می‌باشد
[۳] بدون معیّن نمودن آن به عنوان نماز ظهر یا عصر.
[۴] بعد از غروب آفتاب، در آسمانِ افق شرقی (مقابل محلّی که خورشید غروب کرده است) سرخی ملایم و کم‌رنگی دیده می‌شود، پس از آنکه خورشید کمی پایین‌تر می‌رود، آسمان تاریک‌تر ‌شده و این سرخی واضح‌تر ‌گردیده و رنگ آن تندتر می‌شود، سپس پهنای این نوار سرخ رنگ از نزدیکی افق، شروع به کم شدن می‌کند و در واقع از لبۀ افق شرقی تیرگی خاصّی به رنگ آبی – خاکستری به ‌وجود آمده و بالا می‌آید. در نهایت، این تیرگی افزایش یافته و سرخی افق شرقی جای خود را به این تیرگی می‌دهد تا ‌آنکه سرخی به‌طور کامل تا بالای سر محو می‌شود (البتّه غالباً پهنای سرخی به اندازه‌ای نیست که به بالای سر یا حتّی نزدیک آن برسد)، در این هنگام است که حُمْرۀ مشرقیّه از بین رفته و می‌توان نماز مغرب را به‌جا آورد
[۵] به عنوان مثال، چنانچه غروب آفتاب در شهری، ساعت ۱۸ و اذان مغرب ساعت ۲۰: ‌۱۸ و طلوع فجر ساعت ۴ بامداد باشد، با توجّه به احتیاط مذکور، در مورد اینکه نیمه شب ساعت ۲۳ است یا ساعت ۱۰: ‌۲۳، احتیاط رعایت شود؛ مثلاً اگر فرد عذری ندارد، بنابر احتیاط واجب نماز مغرب و عشاء را طوری به‌جا آورد که تا ساعت ۲۳ تمام شود؛ ولی اگر نماز را تا این ساعت نخوانده، بنابر احتیاط واجب آن را تا قبل از ۱۰: ‌۲۳ به‌جا آورد
[۶] از آنجا که در شهرهای ایران در اوّل ظهر شرعی، سایۀ شاخص به کمترین مقدار خود می‌رسد – و از بین نمی‌رود – متن مذکور بر این اساس نگارش شده است؛ امّا در شهرهایی مانند مکّه که در بعضی از اوقات سال، سایه در هنگام ظهر شرعی به کلّی از بین می‌رود، در آن روزها کافی است سایۀ شاخص به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص برسد. بنابراین، سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی در محاسبات مذکور نسبت به چنین مواردی، صفر در نظر گرفته می‌شود و همین مطلب، در رابطه با وقت فضیلت نماز عصر نیز جاری است
[۷] به عنوان مثال، اگر طول شاخصی که در زمین نصب شده، ۷۰ سانتیمتر باشد و طول سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی، ۱۰ سانتیمتر باشد، وقت فضیلت نماز ظهر تا زمانی است که به اندازۀ چهار هفتم طول شاخص (۴۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر که ۱۰ سانتیمتر است، اضافه شود. بنابراین، زمانی‌که طول سایۀ شاخص به ۵۰ سانتیمتر برسد، انتهای وقت فضیلت نماز ظهر می‌ باشد
[۸] به عنوان مثال، اگر طول شاخصی که در زمین نصب شده است، ۷۰ سانتیمتر باشد و طول سایۀ شاخص در هنگام ظهر شرعی، ۱۰ سانتیمتر باشد، وقت فضیلت نماز عصر از زمانی آغاز می‌شود که به اندازۀ دو هفتم طول شاخص (۲۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر که ۱۰ سانتیمتر است، اضافه شود. بنابراین، زمانی‌که طول سایۀ شاخص به ۳۰ سانتیمتر برسد، آغاز وقت فضیلت نماز عصر است و زمانی‌که به اندازۀ شش هفتم طول شاخص (۶۰ سانتیمتر) به سایۀ شاخص در هنگام ظهر اضافه شود، یعنی طول سایۀ شاخص ۷۰ سانتیمتر گردد، وقت فضیلت نماز عصر به انتها می‌رسد