مقدّمۀ دوّم: رعایت قبله
ج۱، مسئله ۹۹۵ . مکان خانۀ کعبه(شرّفهااللّه‌تعالی) که در مکّۀ معظّمه می‌باشد، قبله محسوب می‌شود و باید انسان روبروی آن نماز بخواند و همچنین است حکم کارهای دیگری مانند سر بریدن حیوانات که باید رو به قبله انجام گیرد.
ج۱، مسئله ۹۹۶ . اگر فرد در فاصله‌‌ای از خانه کعبه قرار دارد که با مشاهده می‌‌تواند جهت قبله را به‌طور دقیق تشخیص دهد، مانند شخصی که در صحن مسجد الحرام قرار دارد و خانۀ کعبه را می‌‌بیند، باید مراعات جهت دقیق را بنماید و انحراف عمدی از آن، در حال نماز – هرچند به مقدار کم – جایز نیست.
امّا اگر فرد در موقعیّتی قرار دارد که جهت قبلۀ حقیقی را با مشاهده تشخیص نمی‌‌دهد، مانند کسی که از مکان کعبه دور است، چنانچه طوری بایستد که عرفاً بگویند: «رو به قبله نماز می‌خواند»، یعنی مراعات جهت قبله عرفی را بنماید، کافی است و لازم نیست با استفاده از ابزار و وسایلی مانند قبله‌نما یا GPS و یا تحقیق و پرسش جهت قبلۀ حقیقی را بیابد؛
ولی در صورتی که تحقیق نموده و مطّلع شود قبلۀ حقیقی چند درجه‌‌ای به سمت راست یا چپ انحراف دارد، مثلاً بداند که قبلۀ حقیقی «۱۵» درجه به راست انحراف دارد، وی نمیتواند با این حال رو به جهت مستقیم نماز بخواند، هرچند در عرف، ایستادن مستقیم را رو به قبله به حساب آورند.
ج۱، مسئله ۹۹۷ . کسی که نماز واجب را ایستاده می‌خواند، باید سینه و شکم او رو به قبله باشد، بلکه صورت او نیز نباید زیاد از قبله منحرف باشد و احتیاط مستحب آن است که انگشتان پای او هم رو به قبله باشد. همچنین، شخصی که باید نشسته نماز بخواند، لازم است در هنگام نماز، سینه و شکم او رو به قبله باشد؛ بلکه صورت او هم نباید زیاد از قبله منحرف باشد.
ج۱، مسئله ۹۹۸ . کسی که نمیتواند نشسته نماز بخواند، باید در حال نماز به پهلو طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد و تا وقتی ممکن است به پهلوی راست بخوابد، نباید بنابر احتیاط لازم به پهلوی چپ بخوابد و اگر این دو ممکن نباشد، باید به پشت بخوابد طوری که کف پاهای او رو به قبله باشد.
ج۱، مسئله ۹۹۹ . نماز احتیاط و سجدۀ فراموش شده، باید رو به قبله به‌جا آورده شوند و بنابر احتیاط مستحب، سجدۀ سهو نیز رو به قبله به‌جا آورده شود.
ج۱، مسئله ۱۰۰۰ . کسی که می‌خواهد نماز بخواند، باید برای پیدا کردن قبله کوشش نماید تا یقین پیدا کند قبله کدام طرف است یا چیزی که در حکم یقین است، برایش حاصل گردد؛ مثل شهادت دو مرد عادل که شهادتشان مستند به حسّ و آنچه در حکم آن است[۱] باشد و بر آن اساس، جهت قبله را تشخیص دهد.
همین طور، اطمینان حاصل از منشأ عقلایی – مثل خبر دادن فرد مورد اعتماد – کافی است؛ بلکه گفتار فرد مورد اعتمادی (ثقه) که از اهل خبره در تعیین جهت قبله می‌باشد، حجّت است، هرچند موجب گمان یا اطمینان نباشد؛
امّا اگر از این راه‌ها نتواند جهت قبله را معیّن نماید، باید به گمانی که از محراب مسجد مسلمانان، یا قبرهای مؤمنین، یا از راه‌های عقلایی دیگر پیدا می‌شود عمل نماید، حتّی اگر از گفتۀ فاسق یا کافری که با قواعد علمی قبله را می‌شناسد، گمان به قبله پیدا کند، در چنینی صورتی کافی است.
ج۱، مسئله ۱۰۰۱ . کسی که گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قوی‌‌تری پیدا کند، نمیتواند به گمان ضعیف خود عمل نماید؛ مثلاً اگر مهمان از گفتۀ صاحب‌خانه یا مسافر از گفتۀ مسؤول هتل و مسافرخانه گمان به قبله پیدا کند، ولی بتواند از راه دیگر مثلاً – قبله‌نما – گمان قوی‌‌تری پیدا کند، در این صورت گفتۀ آنها برای او حجّت نیست و نمیتواند به حرف آنها عمل نماید.
البتّه، همان طور که در مسألۀ قبل ذکر شد، چنانچه فردی که از جهت قبله خبر می‌دهد ثقه و از اهل خبره باشد، می‌توان به گفته وی اعتماد نمود، هرچند موجب گمان یا اطمینان نشود.
ج۱، مسئله ۱۰۰۲ . اگر برای پیدا کردن قبله وسیله‌ای ندارد، یا با اینکه کوشش کرده، گمانش به طرفی نمی‌رود، نماز خواندن به یک طرف که احتمال می‌دهد قبله است کافی می‌باشد و احتیاط مستحب است که چنانچه وقت نماز وسعت دارد، چهار نماز به چهار طرف بخواند و چنانچه کمتر وقت دارد، احتیاط مستحب است به هرچند طرف که وقت دارد نماز را بخواند.
ج۱، مسئله ۱۰۰۳ . اگر انسان یقین یا اطمینان یا چیزی که در حکم آن است[۲] یا گمان پیدا کند که قبله در یکی از دو طرف است، باید به هر دو طرف نماز بخواند.
ج۱، مسئله ۱۰۰۴ . کسی که می‌خواهد به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد دو نماز بخواند که مثل نماز ظهر و عصر باید یکی بعد از دیگری به ترتیب خوانده شود، احتیاط مستحب آن است که نماز اوّل را به آن چند طرف بخواند، بعد نماز دوّم را شروع کند.
ج۱، مسئله ۱۰۰۵ . کسی که نتواند یقین یا اطیمنان یا آنچه در حکم آن است[۳] به قبله پیدا کند، اگر بخواهد غیر از نماز کاری کند که باید رو به قبله انجام شود، مثلاً بخواهد سر حیوانی را ببُرد، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممکن نباشد، به هرطرف که انجام دهد، صحیح است.
ج۱، مسئله ۱۰۰۶ . احتیاط واجب آن است که داخل خانۀ کعبه و بر بام آن در حال اختیار، نماز واجب نخوانند؛ ولی در حال ناچاری و اضطرار اشکال ندارد و در صورتی که فرد بر بام کعبه نماز بخواند، باید در همۀ حالات چیزی از فضای کعبه مقابل او باقی بماند و ایستاده نماز بخواند.
ج۱، مسئله ۱۰۰۷ . اگر نمازگزار بفهمد نمازش را پشت به قبله خوانده یا با انحراف به حدّ راست یا چپ قبله – طوری که خطّ فرضی قبله با خطّ فرضی که نمازگزار در راستای آن نماز خوانده، عرفاً دو خطّ عمود بر هم به حساب آید – یا بیشتر از حدّ مذکور به‌جا آورده است، در صورتی که وقت نماز نگذشته – هرچند به اندازۀ یک رکعت وقت باقی باشد – باید آن را دوباره بخواند؛
امّا اگر وقت نماز گذشته باشد، چنانچه نسبت به جهت قبله مردّد بوده و در یافتن آن سهل‌انگاری کرده یا به خاطر ندانستن مسأله در مواردی که جاهل مقصّر محسوب می‌شود، این گونه نماز خوانده، قضای آن لازم است و در غیر موارد مذکور – مانند موردی که با یقین یا اطمینان یا حجّت شرعی دیگر مثل شهادت دو مرد عادل، یا بر اساس گمان در مواردی که وظیفۀ شرعی او عمل مطابق با گمان است، یا از روی فراموشی و غفلت یا به خاطر ندانستن مسأله در مواردی که جاهل قاصر محسوب می‌شود این گونه نماز خوانده – قضا لازم نیست.
ج۱، مسئله ۱۰۰۸ . اگر نمازگزار بفهمد نمازش را رو به قبله نخوانده، ولی انحرافش از قبله کمتر از مقداری باشد که در مسألۀ قبل بیان شد، چنانچه در انحراف از قبله عذر نداشته، مانند اینکه در جستجوی سمت قبله سهل‌انگاری کرده یا به خاطر ندانستن مسأله در مواردی که جاهل مقصّر محسوب می‌شود این گونه نماز خوانده، بنابر احتیاط واجب، باید نماز را اگر وقت هست دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید؛
امّا اگر معذور بوده مانند موارد ذکر شده در مسألۀ قبل، لازم نیست نماز را در وقت دوباره بخواند یا بعد از وقت قضا نماید و چنانچه در بین نماز است فوراً رو به قبله کرده و در حال حرکت، قرائت یا اذکار واجب نماز را نخواند، سپس نماز را ادامه دهد و نمازش صحیح است.
[۱] مانند استفاده از قبله‌نمای معتبر یا GPS، که معمولاً موجب اطمینان به جهت قبله می‌شود.
[۲] مانند شهادت دو مرد عادل.
[۳] . همان.