مقدّمۀ چهارم: پاک بودن بدن و لباس نمازگزار

ج۱، مسئله ۱۰۱۰ . بدن^[۱] و لباس نمازگزار (در غیر موارد استثنایی که در فصل بعد خواهد آمد) باید پاک باشد و اگر کسی در حال اختیار با بدن یا لباس نجس نماز بخواند، نمازش باطل است.

ج۱، مسئله ۱۰۱۱ . اگر کسی به علّت کوتاهی کردن در فراگیری مسألۀ شرعی نمی‌دانسته نماز با بدن یا لباس نجس باطل است و یا نمی‌دانسته مثلاً منی نجس است و با آن نماز خوانده، احتیاط واجب آن است که نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید؛

امّا اگر در فراگیری مسأله کوتاهی نکرده و با بدن یا لباس نجس نماز خوانده، لازم نیست نماز را دوباره بخواند یا قضا نماید.

ج۱، مسئله ۱۰۱۲ . کسی که یقین یا اطمینان دارد بدن یا لباسش نجس نیست و بعد از نماز بفهمد نجس بوده، نمازش صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۰۱۳ . کسی که در پاک بودن بدن یا لباس خود شک دارد، جستجو و تحقیق بر او لازم نیست؛ ولی چنانچه جستجو نماید و چیزی در آن نبیند و نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد بدن یا لباسش نجس بوده، نمازش صحیح است؛ امّا اگر جستجو نکرده باشد و بعد از نماز بفهمد بدن یا لباسش نجس بوده، بنابر احتیاط لازم، باید نمازش را دوباره بخواند و چنانچه وقت گذشته، قضا نماید.

شایان ذکر است، این حکم در موردی است که فرد یقین (یا آنچه در حکم یقین است) به نجاست ‌قبلی بدن یا لباس خویش نداشته باشد، وگرنه در صورت شک در تطهیر بدن یا لباسی که قبلاً نجس بوده، باید آن را تطهیر نماید.

ج۱، مسئله ۱۰۱۴ . کسی که در وسعت وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز متوجّه شود بدن یا لباسش نجس شده، دو صورت دارد:

الف. بداند یا احتمال عقلایی دهد بعد از شروع در نماز نجس شده، هرچند قسمتی از نماز را قبل از متوجّه شدن – با نجاست – خوانده باشد.

در این صورت، چنانچه آب کشیدن بدن یا لباس یا عوض کردن لباس یا بیرون آوردن آن، عرفاً صورت نماز را به هم نمی‌زند، در بین نماز بدن یا لباس را آب بکشد یا لباس را عوض نماید یا اگر چیز دیگری عورت او یا آنچه در حکم عورت است^[۲] را پوشانده، لباس را بیرون آورد؛

ولی چنانچه طوری باشد که هر یک از این کارها صورت نماز را به هم می‌زند، یا اگر لباس را بیرون آورد، عورت وی یا آنچه در حکم عورت است برهنه می‌ماند، بنابر احتیاط لازم، باید نماز را دوباره با بدن و لباس پاک بخواند.

ب. بداند نجاست مربوط به قبل از شروع در نماز است؛

در این صورت، باید بنابر احتیاط لازم، نماز را دوباره با بدن و لباس پاک بخواند.

ج۱، مسئله ۱۰۱۵ . کسی که در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز متوجّه شود بدنش نجس شده، در صورتی که آب کشیدن بدن، نماز را به هم نمی‌زند، بدن را آب بکشد و اگر نماز را به هم می‌زند، باید با همان حال نماز را تمام کند و نماز او صحیح است.

شایان ذکر است، در این مسأله فرقی ندارد که فرد بداند یا احتمال دهد که پس از شروع در نماز، بدنش نجس شده یا بداند که نجاست بدن، مربوط به قبل از شروع در نماز است.

ج۱، مسئله ۱۰۱۶ . کسی که در تنگی وقت مشغول نماز است، اگر در بین نماز متوجّه شود لباسش نجس شده، در صورتی که آب کشیدن یا عوض کردن یا بیرون آوردن لباس، نماز را به هم نمی‌زند و می‌تواند لباس را بیرون آورد، باید لباس را آب بکشد یا عوض کند، یا اگر چیز دیگری عورت او را پوشانده، لباس را بیرون آورد و نماز را تمام کند؛

امّا اگر چیز دیگری عورت او را نپوشانده و لباس را هم نمی‌‌تواند آب بکشد یا عوض کند، باید با همان لباس نجس نماز را تمام کند.

شایان ذکر است، در این مسأله فرقی ندارد که فرد بداند یا احتمال دهد که پس از شروع در نماز لباسش نجس شده است یا بداند که نجاست لباس مربوط به قبل از شروع در نماز است.

ج۱، مسئله ۱۰۱۷ . اگر انسان فراموش کند بدن یا لباسش نجس است و در بین نماز یا بعد از آن یادش بیاید، چنانچه فراموشی او از روی اهمال و بی‌اعتنایی بوده، بنابر احتیاط لازم، باید نماز را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید؛

امّا اگر فراموشی او از روی اهمال و بی‌اعتنایی نبوده است و بعد از نماز یادش بیاید، لازم نیست نماز را دوباره بخواند؛ ولی اگر در بین نماز یادش بیاید، حکمش مانند وقتی است که از نجاست اطلاع نداشته و در بین نماز می‌فهمد بدن یا لباسش نجس شده است که در مسائل «۱۰۱۴ تا ۱۰۱۶» ذکر شد.

ج۱، مسئله ۱۰۱۸ . اگر فرد، نجس بودن شیئی را فراموش کند و بدن یا لباسش با رطوبت به آن برسد و متوجّه نباشد که بدن یا لباسش نجس شده و در همین حال فراموشی و عدم توجّه، نماز بخواند و بعد از نماز یادش بیاید که آن شیء نجس بوده و بدن یا لباسش هم نجس شده‌‌اند، نمازش صحیح است؛

البتّه اگر بدنش با رطوبت به چیزی که نجس بودن آن را فراموش کرده برسد و بدون این که خود را آب بکشد، غسل کند یا وضو بگیرد و نماز بخواند، غسل یا وضو و نمازش باطل است؛ مگر طوری باشد که با غسل نمودن یا وضو گرفتن، بدن نیز پاک شود و آب نجس نشود، مثل اینکه در آب کر یا جاری غسل کند یا وضو بگیرد.

ج۱، مسئله ۱۰۱۹ . اگر انسان لباس نجس را آب بکشد و یقین یا اطمینان کند که پاک شده است و با آن نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد پاک نشده، نمازش صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۰۲۰ . اگر خونی در بدن یا لباس خود ببیند و یقین یا اطیمنان کند که از خون‌‌های نجس نیست، مثلاً اطمینان کند که خون پشه است، چنانچه بعد از نماز بفهمد از خون‌‌هایی بوده که نمی‌شود با آن نماز خواند، نمازش صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۰۲۱ . اگر فرد یقین یا اطمینان کند خونی که در بدن یا لباسش می‌باشد، خون نجسی است که نماز با آن صحیح است، مثلاً اطمینان کند خون زخم و دُمَل است، چنانچه بعد از نماز بفهمد خونی بوده که نماز با آن باطل است، نمازش صحیح می‌باشد.

ج۱، مسئله ۱۰۲۲ . اگر دو قسمت از بدن فرد نجس باشد و فقط به اندازۀ آب کشیدن یکی از آنها آب داشته باشد، مخیّر است هر کدام را که می‌خواهد آب بکشد؛

مگر آنکه نجاست یکی بیشتر یا شدیدتر باشد یا متعدّد العنوان^[۳] باشد که در این صورت بنابر احتیاط واجب باید آن را آب بکشد و حکم در موردی که فرد فقط یک لباس داشته و دو قسمت از لباس نجس باشد نیز همین طور است. برای نمونه، دو مثال ذکر می‌شود:

الف. اگر نجاست یک قسمت بدن ادرار باشد که اگر فرد بخواهد با آب قلیلی که در اختیار دارد آن را آب بکشد باید دو بار آن را بشوید و نجاست قسمت دیگر بدن، خون باشد که یک مرتبه آب کشیدن آن کافی است، در این صورت، فرد باید بنابر احتیاط واجب قسمتی را که آلوده به ادرار است، تطهیر نماید.

ب. اگر فرد تنها یک لباس داشته باشد و نجاست یک قسمت آن لباس، خون حیوان حلال گوشت مثل گوسفند باشد و نجاست قسمت دیگر آن لباس، خون درندگان باشد، خون قسمت دوّم دارای دو عنوان است که در لباس نمازگزار ممنوع است یکی «نجاست»، دوّم از «اجزای حیوان حرام گوشت بودن»؛ در این صورت، فرد باید بنابر احتیاط واجب قسمتی را که آلوده به خون درندگان است تطهیر نماید.

ج۱، مسئله ۱۰۲۳ . کسی که فقط یک لباس دارد، اگر بدن و لباسش هر دو نجس شود و به اندازۀ آب کشیدن یکی از آنها آب داشته باشد، احتیاط لازم این است که بدن را آب کشیده و با لباس نجس نماز بخواند و بنابر احتیاط واجب جایز نیست که لباس را آب کشیده و با بدن نجس نماز بخواند؛

ولی در صورتی که نجاست لباس بیشتر یا شدیدتر باشد – مثل آنکه نجاست لباس ادرار باشد و اگر فرد بخواهد با آب قلیلی که در اختیار دارد آن را آب بکشد، باید دو بار آن را بشوید و نجاست بدن، خون باشد که یک مرتبه آب کشیدن آن کافی است – یا آنکه عنوان دیگری هم غیر از نجاست، که در لباس نمازگزار ممنوع است، داشته باشد، مثل آنکه نجاست لباس، خون یکی از درندگان باشد، در این صورت‌ها فرد مخیّر است هر کدام را می‌خواهد آب بکشد.

ج۱، مسئله ۱۰۲۴ . کسی که غیر از لباس نجس، لباس دیگری تا انتهای وقت نماز ندارد، باید با لباس نجس نماز بخواند و نمازش صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است در صورتی که در آوردن آن ممکن است، نماز دیگری بدون لباس به دستوری که در مسألۀ «۱۰۶۳»خواهد‌ آمد، بخواند.

ج۱، مسئله ۱۰۲۵ . کسی که فقط دو لباس دارد، اگر بداند یکی از آنها نجس است و نداند کدام یک از آنها است، چنانچه وقت دارد باید با هر دو لباس نماز بخواند، مثلاً اگر می‌خواهد نماز ظهر و عصر بخواند باید با هر کدام، یک نماز ظهر و یک نماز عصر بخواند؛

ولی اگر وقت تنگ است و هیچ کدام از نظر نجاست و امثال آن بر دیگری برتری نداشته باشد، با هر کدام نماز بخواند کافی است؛ امّا چنانچه احتمال نجاست یکی بیشتر باشد یا یکی از آنها بر فرض نجس بودن، نجاستش بیشتر یا شدیدتر باشد یا آنکه عنوان دیگری هم غیر از نجاست که در لباس نمازگزار ممنوع است داشته باشد، باید در لباس دیگر نماز بخواند.

مواردی که لازم نیست بدن و لباس نمازگزار پاک باشد

ج۱، مسئله ۱۰۲۶ . در پنج صورت ذیل، اگر بدن یا لباس نمازگزار نجس باشد، نمازش صحیح است:

• ۱. نجاست به خون کمتر از درهم باشد؛
• ۲. نجاست مربوط به خون زخم یا دُمَل باشد؛
• ۳. نجاست در لباس‌های کوچک نمازگزار باشد؛
• ۴. نجاست در چیزی که همراه نمازگزار است باشد (محمول نجس)؛
• ۵. نجاست در حال اضطرار و ناچاری باشد.

شرح این موارد، در مسائل بعد ذکر می‌شود:

۱. نجاست بدن یا لباس به خون کمتر از درهم

ج۱، مسئله ۱۰۲۷ . اگر بدن یا لباس نمازگزار به مقدار «کمتر از درهم» به خون آلوده باشد، فرد می‌تواند با شرایط زیر نماز بخواند:

الف. بنابر احتیاط واجب، «درهم» به اندازۀ بند سر انگشت شَست حساب شود، نه بیشتر.

ب. خون، خالص باشد. بنابراین، اگر خون کمتر از درهم باشد، ولی با چرک یا زردابه یا آب و مانند آن مخلوط شده باشد، نماز با آن – با توضیحی که در مسائل بعد ذکر می‌شود – صحیح نیست.

ج. از خون‌‌های ممنوع مثل خون حیض نباشد (توضیح مطلب در مسائل بعد ذکر می‌شود).

شایان ذکر است، خون کمتر از درهم که شرایط سه‌گانۀ فوق را دارا می‌‌باشد، چنانچه عین آن برطرف شود، باز هم حکمش باقی است و نماز با آن صحیح می‌باشد؛ این نکته نیز قابل توجّه است که خون کمتر از درهم، نجس است و صحیح بودن نماز با آن به معنای پاک بودنش نیست.

ج۱، مسئله ۱۰۲۸ . اگر بدن یا لباس، خونی نباشد، ولی به سبب رسیدن – با رطوبت و تری – به خون، نجس شود، مثل اینکه دست‌‌ تر با لختۀ خون خشک تماس پیدا نماید – هرچند مقداری که نجس شده کمتر از درهم باشد – نماز با آن صحیح نیست.

ج۱، مسئله ۱۰۲۹ . اگر خون بدن یا لباس کمتر از درهم باشد و رطوبتی به آن برسد که به اطراف موضع خونی شده سرایت کند و آن اطراف را آلوده نماید، نماز با آن باطل است، هرچند خون و رطوبتی که به آن رسیده، به اندازۀ درهم نباشد؛ ولی اگر رطوبت فقط به خون برسد و اطراف را آلوده نکند، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.

ج۱، مسئله ۱۰۳۰ . اگر خونی که در بدن یا لباس است، کمتر از درهم باشد و نجاست دیگری به آن برسد، مثلاً یک قطره ادرار روی آن بریزد – حتّی بنابر احتیاط واجب در صورتی که به قسمت‌های پاک بدن یا لباس هم نرسد و تنها روی خون ریخته شده باشد – نماز خواندن با آن صحیح نیست.

ج۱، مسئله ۱۰۳۱ . خون حیض، هر اندازه که در بدن یا لباس نمازگزار باشد – حتّی کمتر از یک درهم – نماز با آن باطل است و بنابر احتیاط واجب خون نفاس، خون استحاضه، خون حیوان نجس العین مثل خون سگ و خوک، خون مردار نجس، خون حیوان حرام گوشت و خون انسان کافر غیر کتابی نیز همین حکم را دارد.

ولی خون‌‌های دیگر مثل خون بدن انسان غیر کافر، چه متعلّق به خود او باشد یا متعلّق به دیگری باشد یا خون حیوان حلال گوشت، هرچند در چند جای بدن و لباس باشد، در صورتی که روی هم، کمتر از درهم باشد، نماز خواندن با آن اشکال ندارد.

ج۱، مسئله ۱۰۳۲ . اگر انسان می‌داند خونی که در بدن یا لباس اوست کمتر از درهم می‌باشد، ولی احتمال می‌دهد از خون‌‌هایی باشد که بخشیده نشده، جایز است با آن خون نماز بخواند.

ج۱، مسئله ۱۰۳۳ . اگر خونی که در لباس یا بدن است، کمتر از درهم باشد و فرد از این موضوع که آن خون، از خون‌‌هایی است که نماز با آنها صحیح نمی‌باشد، بی‌‌اطلاع باشد و نماز بخواند و بعد معلوم شود که از خون‌‌هایی بوده که نماز با آنها صحیح نیست، لازم نیست دوباره نماز بخواند.

همین طور است اگر اعتقاد داشته باشد که خون کمتر از درهم است و نماز بخواند و بعد معلوم شود که به مقدار درهم یا بیشتر بوده، در این صورت نیز دوباره خواندن نماز لازم نیست.

ج۱، مسئله ۱۰۳۴ . اگر فرد نداند مقدار خون، کمتر از درهم می‌باشد که در نتیجه نماز با آن صحیح است یا به اندازۀ درهم یا بیشتر است که نماز با آن صحیح نیست، می‌تواند با این خون، نماز بخواند؛ مگر آنکه قبلاً به اندازۀ درهم یا بیشتر بوده باشد.

ج۱، مسئله ۱۰۳۵ . خونی که به لباس بی‌آستر ریخته و به پشت آن برسد، یک خون حساب می‌شود و هر طرفی که مساحت خون بیشتر باشد باید آن را محاسبه نمود، ولی اگر پشت آن جدا خونی شود، باید هر کدام را جدا حساب نمود و در این صورت، اگر خونی که در پشت و روی لباس است، روی هم کمتر از درهم باشد، نماز با آن صحیح است و اگر به مقدار درهم یا بیشتر باشد، نماز با آن باطل است.

ج۱، مسئله ۱۰۳۶ . اگر خون، روی لباسی که آستر دارد بریزد و به آستر آن برسد و یا به آستر بریزد و روی لباس نیز خونی شود، یا از لباس به لباس دیگر برسد، باید هر کدام را جدا حساب نماید؛ پس اگر روی هم کمتر از درهم باشد، نماز صحیح بوده، وگرنه باطل است؛

مگر در صورتی که متّصل به هم باشند، به‌طوری که در نزد عرف یک خون حساب شود، پس اگر خون در طرفی که مساحتش بیشتر است کمتر از درهم باشد، نماز با آن صحیح است و اگر به مقدار درهم یا بیشتر باشد، نماز با آن باطل می‌باشد.

۲. نجاست بدن یا لباس به خون زخم و دمل

ج۱، مسئله ۱۰۳۷ . اگر در بدن یا لباس نمازگزار، خون زخم و جراحت یا دُمَل باشد، تا وقتی که زخم یا جراحت یا دُمَل خوب نشده می‌‌تواند با شرایط زیر نماز بخواند، هرچند آن خون بیشتر از درهم باشد:

الف. زخم و جراحت قابل توجّه بوده و ثبات و استقرار داشته باشد و عرفاً از زخم‌‌های جزئی به حساب نیاید.

ب. خون از زخم یا دُمَل و اطراف آن – که عرفاً تابع زخم یا دُمَل به حساب می‌آید – به جای ‌دیگر سرایت نکرده باشد.

برخی از فقها – ^{رضوان اللّه تعالی علیهم} – این شرط را هم ذکر کرده‌‌اند که تطهیر بدن یا عوض کردن لباس آلوده به خون، به گونه‌‌ای باشد که در نظر عرف سختی فوق‌العاده داشته باشد که معمولاً تحمّل نمی‌شود؛ امّا این شرط، ثابت نیست و رعایت آن لازم نمی‌‌باشد، هرچند مطابق با احتیاط مستحب است و نیز لازم نیست چنین خونی خالص باشد، بلکه اگر با چرک یا زردابه یا عرق یا دوا و مَرهَمی که روی آن گذاشته‌اند یا مواد ضدّ عفونی کننده مخلوط شده باشد، باز هم می‌‌توان با آن نماز خواند.

ج۱، مسئله ۱۰۳۸ . اگر خون‌بریدگی و زخمی که به زودی خوب می‌شود و شستن آن آسان است (جراحت‌‌های جزئی)، در بدن یا لباس نمازگزار باشد و به اندازۀ درهم یا بیشتر باشد، نماز او باطل است.

ج۱، مسئله ۱۰۳۹ . اگر جایی از بدن یا لباس فرد که با زخم فاصله دارد، به خون یا رطوبت زخم نجس شود، جایز نیست با آن نماز بخواند. بنابراین، اگر مثلاً آرنج فرد خونی شود و خون به کف دست برسد و به اندازۀ درهم یا بیشتر باشد، نماز با آن صحیح نیست؛

ولی اگر مقداری از بدن یا لباس که اطراف زخم است به خون یا رطوبت زخم نجس شود، نماز خواندن با آن مانعی ندارد و اگر زخم یا دُمَل در قسمتی باشد که معمولاً آن را می‌بندند تا مانع از سرایت خون به اطراف آن شود، بستن آن لازم نیست، هرچند مطابق با احتیاط مستحب است.

ج۱، مسئله ۱۰۴۰ . اگر از بواسیر یا زخمی که داخل دهان و بینی و مانند اینها است، خونی به بدن یا لباس فرد برسد، با تحقّق شرایط مذکور در مسألۀ «۱۰۳۷» می‌‌تواند با آن نماز بخواند و فرقی نیست که دانۀ بواسیر بیرون باشد یا اندرون باشد.

ج۱، مسئله ۱۰۴۱ . خون دماغ همانند خون زخم و دُمَل به حساب نمی‌آید و بخشیده نشده، مگر آنکه کمتر از درهم و خالص باشد؛ ولی اگر داخل بینی، زخم یا دُمَلی باشد که خون از آن خارج می‌‌شود و این خون شرایط خون زخم و دُمَل را دارا باشد، بخشیده شده و خواندن نماز با آن صحیح است.

ج۱، مسئله ۱۰۴۲ . کسی که بدنش زخم است، اگر در بدن یا لباس خود خونی به اندازۀ درهم یا بیشتر ببیند و نداند از زخم است یا خون دیگر، احتیاط واجب آن است که با آن نماز نخواند.

ج۱، مسئله ۱۰۴۳ . اگر چند زخم در بدن باشد و طوری نزدیک هم باشند که یک زخم حساب شود، تا وقتی همه خوب نشده‌اند نماز خواندن با خون آنها اشکال ندارد؛

ولی اگر به قدری از هم دور باشند که هر کدام یک زخم حساب شود، هر کدام که خوب شد، فرد باید برای نماز، بدن و لباس را از خون آن آب بکشد، مگر آنکه کمتر از درهم باشد و شرایط خون کمتر از درهم را نیز دارا باشد که آب کشیدن آن لازم نیست.

۳. نجاست لباس‌های کوچک نمازگزار

ج۱، مسئله ۱۰۴۴ . اگر لباس‌‌های کوچک نمازگزار مثل عرقچین، جوراب، کلاه که نمی‌شود با آنها عورت را پوشانید نجس باشد، نماز صحیح است؛^[۴] مگر آنکه از مردار نجس یا حیوان نجس العین مانند سگ یا خوک درست شده باشد که در این صورت، بنابر احتیاط واجب نماز در آن باطل است.

بنابراین، اگر فرد با انگشتر نجس که به دست نموده یا زن با زیور آلات طلای نجس نماز بخواند، نمازش صحیح است.

۴. نجاست محمول نجس (لباس یا شیء دیگر همراه)

ج۱، مسئله ۱۰۴۵ . اگر شیء نجس مانند دستمال، چاقو، تلفن همراه، کلید نجس همراه نمازگزار باشد، اشکال ندارد.^[۵]

همچنین، اگر لباس نجسی که فرد آن را نپوشیده، همراه او باشد، ضرری به نماز نمی‌رساند، هرچند این لباس قابلیّت پوشاندن عورتین را داشته باشد؛

همین گونه، همراه داشتن شیء نجس (محمول نجس) در نماز که از اجزای روح‌دار مردار نجس تهیّه شده یا از اجزای درندگان و سایر حیوانات حرام گوشت ساخته شده اشکال ندارد؛ البتّه در مورد اجزای درندگان و سایر حیوانات حرام‌گوشتی که خون جهنده دارند، نباید چیزی از آن بر بدن یا لباس نمازگزار – که قابلیّت پوشاندن عورتین را دارد – باشد، که تفصیل آن در مسألۀ «۱۰۷۶» خواهد آمد.

۵. نجاست بدن یا لباس در حالت اضطرار و ناچاری

ج۱، مسئله ۱۰۴۶ . نماز خواندن با بدن یا لباس نجس در حال اضطرار اشکال ندارد. بنابرایــن، اگر فرد توانایــی تطهیــر بــدن یـــا لبـاس یــا تهیــۀ لبــاس پاک نداشتــه باشــد- هرچند از این جهت که چنین کاری سختی فوق‌العاده‌ای برایش دارد که معمولاً قابل تحمّل نیست (حرج)- می‌‌تواند با همان حال نماز بخواند، هرچند در وسعت وقت باشد؛

البتّه نماز خواندن در این حال، در وسعت وقت در غیر مورد تقیّه، مشروط به آن است که فرد یقین یا اطمینان نداشته باشد تا انتهای وقت نماز، می‌‌تواند بدن یا لباسش را تطهیر نموده یا می‌‌تواند لباس پاک برای نماز تهیّه نماید، وگرنه باید صبر کند. شایان ذکر است، اگر فرد در مواردی که شرعاً مجاز است با لباس یا بدن نجس نماز بخواند، در اوّل وقت نماز را به‌جا آورد، سپس عذرش تا قبل از سپری شدن وقت برطرف شود، لازم نیست نمازی را که خوانده دوباره بخواند.

[۱] حتّی قسمت‌هایی مثل مو و ناخن از اعضای بدون روح بدن.
[۲] منظور، قسمت‌هایی است که لازم می‌باشد زنان هنگام نماز آن قسمت‌ها را بپوشانند و در مسألۀ «۱۰۴۹» ذکر شده است
[۳] دارای دو یا چند عنوان.
[۴] البتّه باید در نظر داشت که نجاست آن با تری سرایت کننده به بدن یا لباس نمازگزار که پاک بودن آن لازم است، سرایت نکند و این حکم، در مورد ادامۀ مسأله نیز جاری است
[۵] همان.