موارد ساقط‌شدن اذان و اقامه

موارد ساقط شدن اذان از نمازگزار

ج۱، مسئله ۱۲۰۵ . در همۀ مواردی که انسان، دو نماز را که یک وقت مشترک دارند (نماز ظهر و نماز عصر یا نماز مغرب و نماز عشاء) پشت سر هم می‌خواند،^[۱] اگر برای نماز اوّل اذان گفته باشد، اذان از نماز بعدی ساقط است، خواه پشت سر هم خواندن دو نماز بهتر نباشد یا آنکه بهتر باشد؛

مثلاً جمع بین نماز ظهر و عصر در روز عرفه (روز نهم ماه ذی‌‌حجّه)، اگر آنها را در وقت فضیلت نماز ظهر انجام دهد، مستحب می‌باشد، هرچند در عرفات نباشد و همچنین است، جمع بین نماز مغرب و عشای عید قربان در وقت فضیلت نماز عشاء، برای کسی که در «مَشْعَر الحرام» باشد.

شایان ذکر است، چنانچه فرد در موارد فوق، بین دو نماز جمع نماید و بخواهد برای نماز دوّم اذان بگوید، احتیاط واجب آن است که اذان نماز دوّم را رجاءً گفته و به قصد مشروعیّت نگوید؛ بلکه بنابر احتیاط واجب، اذان نماز دوّم را در دو مورد مذکور در روز عرفه و در مشعر الحرام – با شرایطی که ذکر شد – بدون قصد مشروعیّت و به عنوان رجاء هم نگوید.

البتّه ساقط شدن اذان در این موارد مشروط به آن است که فاصلۀ زیادی میان دو نماز نباشد؛ ولی فاصله شدن نافله و تعقیب ضرر ندارد.

موارد ساقط شدن اذان و اقامه از نمازگزار

ج۱، مسئله ۱۲۰۶ . اگر برای نماز جماعتی، اذان و اقامه گفته باشند، کسی که با آن جماعت نماز می‌خواند، اذان و اقامه از او ساقط می‌‌شود، هرچند اذان و اقامه را نشنیده باشد.

در این مسأله، فرقی نیست بین این که نماز جماعت بر پا شده باشد یا در شُرُف برگزاری باشد و نیز در صورتی که برگزاری نماز جماعت نزدیک باشد، فرقی نیست که امام وارد جماعت شود یا مأموم وارد جماعت گردد و به هر حال در این موارد، بنابر احتیاط واجب، نمازگزار نباید به قصد مشروعیّت، برای نماز خود اذان و اقامه بگوید.^[۲]

ج۱، مسئله ۱۲۰۷ . اگر فرد برای خواندن نماز به مسجد برود و ببیند جماعت تمام شده، تا وقتی که صف‌‌ها به هم نخورده و جمعیّت متفرّق نشده، می‌‌تواند – با شرایطی که در مسألۀ بعد می‌‌آید – برای نماز خود اذان و اقامه نگوید، یعنی گفتن آن دو مستحب مؤکّد نیست؛

بلکه اگر بخواهد اذان بگوید، بهتر است آن را بسیار آهسته بگوید و اگر بخواهد نماز جماعت دیگری اقامه کند، نباید اذان و اقامه بگوید.

ج۱، مسئله ۱۲۰۸ . ساقط شدن اذان و اقامه در مورد مسألۀ قبل، شش شرط دارد که عبارت است از:

اوّل: نماز جماعت در مسجد باشد و این حکم شامل غیر مسجد نمی‌شود.

دوّم: برای آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند.

سوّم: نماز جماعت، باطل نباشد؛ مثلاً‌ اگر امام جماعت عادل نباشد و مأمومین نیز از این امر اطلاع داشته ‌باشند، اذان و اقامه ساقط نمی‌شود.

چهارم: نماز فرد و نماز جماعت در یک جا باشد، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه را بگوید.

پنجم: نماز جماعت و نماز فرد، هر دو ادا باشد. بنابراین، اگر نماز جماعت یا نماز فرد یا هر دو، نماز قضا باشد، اذان و اقامه ساقط نمی‌‌شود؛

البتّه بعید نیست فردی که فرادی نماز می‌خواند اذان از او ساقط شود، هرچند نمازی که می‌خواند نماز قضا باشد.^[۳]

ششم: وقت نماز او و نماز جماعت مشترک باشد، مثلاً هر دو نماز ظهر یا هر دو نماز عصر بخوانند، یا اینکه نماز جماعت، ظهر بوده و او نماز عصر ‌بخواند یا بر عکس؛

امّا اگر نماز جماعت عصر در آخر وقت خوانده شده و صف‌های آن نماز جماعت، به هم نخورده و فرد بخواهد نماز مغرب ادایی در اوّل وقت اذان مغرب بخواند، اذان و اقامه ساقط نمی‌شود.

ج۱، مسئله ۱۲۰۹ . اگر در شرط سوّم از شرط‌های مسأله قبل شک کند، یعنی شک کند^[۴] که نماز جماعت صحیح بوده یا نه، حمل بر صحّت می‌‌شود (نماز صحیح به حساب می‌آید) و در نتیجه، اذان و اقامه از او ساقط است؛

ولی اگر در یکی از پنج شرط دیگر شک کند یا اینکه شک کند صف‌ها، عرفاً به هم خورده یا نه، احتیاط واجب آن است که اذان و اقامه را بگوید، ولی اگر نماز دوّم به شکل جماعت باشد، باید اذان و اقامه به قصد رجاء گفته شود.

ج۱، مسئله ۱۲۱۰ . کسی که اذان و اقامۀ دیگری را که برای نماز گفته شده،^[۵] شنیده، چه با او گفته باشد یا نه، در صورتی که بین آن اذان و اقامه و نمازی که می‌خواهد بخواند، زیاد فاصله نشده باشد و از ابتدای شنیدن قصد نماز داشته، می‌‌تواند به اذان و اقامۀ او اکتفا کند؛

البتّه اگر نمازی که در آن به شنیدن اذان و اقامۀ مذکور اکتفا می‌شود جماعت باشد، چنانچه امام و مأموم هر دو اذان و اقامه را شنیده باشند کافی است، ولی اگر فقط امام اذان را شنیده باشد یا فقط مأمومین شنیده باشند، مورد اشکال است.

همچنین، اگر فرد قسمتی از اذان و اقامه را نشنود، جایز است جمله‌هایی را که نشنیده، خود بگوید و به چنین اذان و اقامه‌ای اکتفا نماید، به شرط آنکه ترتیب معتبر بین اذان و اقامه و جمله‌های آنها مراعات شود.

شایان ذکر است، در مورد شنیدن اذان و اقامۀ دیگری، فرقی بین سماع (به گوش خوردن) و استماع (با قصد گوش دادن) نیست.

ج۱، مسئله ۱۲۱۱ . اگر مرد، اذان و اقامۀ زن را با قصد لذّت بشنود، معصیت نموده و اذان و اقامه از او ساقط نمی‌شود، بلکه احتیاط واجب آن است که به شنیدن اذان و اقامۀ زن بدون قصد لذّت هم اکتفا نکند. همچنین – همان طور که قبلاً ذکر شد – بنابر احتیاط واجب نمی‌توان به اذان و اقامۀ زن در نماز جماعتی که مردان آن با او مَحرم‌ هستند، اکتفا نمود.

[۱] پشت سر هم خواندن دو نماز را، اصطلاحاً «جمع بین دو نماز» می‌گویند.
[۲] مگر آنکه وارد شونده بر جماعت، مأموم باشد و امام جماعت از کسانی ‌باشد که اقتدا به او صحیح نیست، که در این حال، اذان و اقامه از نمازگزاری ‌که بر جماعت مذکور وارد شده، ساقط نمی‌‌شود
[۳] بنابراین، اگر نماز جماعت ادایی باشد و فرد در حالی که صفوف نماز جماعت در مسجد به هم نخورده، بخواهد در همان جا نماز قضا را به شکل فرادی بخواند، اذان از او ساقط می‌شود و مستحب است برای خواندن نماز قضا اقامه بگوید
[۴] منظور از شک در اینجا، شک در حکم مسأله نیست؛ بلکه مواردی ‌است که فرد به دلیل اینکه از خصوصیّات نماز برگزار شده اطلاع نداشته، شک در صحیح بودن آن دارد
[۵] فرقی ندارد نمازی که برای آن اذان و اقامه گفته شده، فرادی باشد یا جماعت.