ج۱، مسئله ۱۳۲۶ . نمازگزار در هر رکعت بعد از قرائت باید رکوع کند؛ یعنی طوری که در مسائل بعد ذکر می‌شود، خم شود.
واجبات رکوع و احکام آن / خم شدن
ج۱، مسئله ۱۳۲۷ . خم شدن باید به اندازه‌ای باشد که بتواند سر همۀ انگشت‌ها از جمله انگشت شست را به زانو بگذارد. خم شدن به این مقدار برای زنان، بنابر احتیاط واجب است.
ج۱، مسئله ۱۳۲۸ . خم شدن باید به قصد رکوع و خضوع در برابر پروردگار متعال باشد؛ پس اگر به قصد کاری دیگر مثلاً برای کشتن جانوری یا برداشتن چیزی از روی زمین خم شود، نمیتواند آن را رکوع به حساب آورد؛ بلکه باید بایستد و دوباره برای رکوع خم شود و با این عمل، رکن زیاد نشده و نماز باطل نمی‌شود.
ج۱، مسئله ۱۳۲۹ . هر گاه فرد رکوع را به‌طور غیر معمول به‌جا آورد؛ مثلاً به چپ یا راست خم شود یا زانوها را به جلو بیاورد، هرچند دست‌‌های او به زانو برسد، کافی نیست؛ امّا اگر به اندازۀ رکوع به‌طور معمول خم شود، ولی سر انگشتان را به زانو نگذارد، اشکال ندارد.
ج۱، مسئله ۱۳۳۰ . کسی که دست یا زانوی او با دست و زانوی دیگران فرق دارد – مثلاً دستش خیلی بلند است که اگر کمی خم شود به زانو می‌رسد، یا زانوی او پایین‌تر از مردم دیگر است که باید زیاد خم شود تا دستش به زانو برسد- باید به اندازۀ معمول خم شود.
ج۱، مسئله ۱۳۳۱ . کسی که نشسته رکوع می‌کند، باید به قدری خم شود که صورتش مقابل زانوها برسد و احتیاط مستحب است به اندازه‌ای که صورت مقابل جای سجده برسد، خم شود.
ج۱، مسئله ۱۳۳۲ . اگر بعد از آنکه فرد به حدّ رکوع رسیده، عمداً سر از رکوع بردارد و دو مرتبه به اندازۀ رکوع خم شود، نمازش باطل است.
قیام قبل از رکوع (متّصل به رکوع)
ج۱، مسئله ۱۳۳۳ . قیام متّصل به رکوع که از ارکان نماز می‌باشد آن است که فرد از حالت ایستاده به رکوع برود. بنابراین، اگر مثلاً فرد بعد از خواندن حمد و سوره به جهتی مثل برداشتن چیزی از روی زمین لحظه‌ای بنشیند، لازم است دوباره بایستد و از حالت ایستاده رکوع برود و چنانچه از همان حال نشسته بدون اینکه بایستد به رکوع برود، نمازش باطل است. بنابراین، قیام متّصل به رکوع به معنای مکث و درنگ قبل از رکوع نیست.
ذکر رکوع
ج۱، مسئله ۱۳۳۴ . نمازگزار واجب است در رکوع، ذکر بگوید و بهتر آن است که در حال اختیار (غیر اضطرار)، سه مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ وَبِحَمْدِه»[۱] بگوید، هرچند گفتن هر ذکری که در آن تعظیم و تمجید خداوند متعال باشد، کافی است؛ ولی بنابر احتیاط واجب، باید به اندازۀ سه «سُبْحانَ اللّهِ» باشد، مثلاً سه مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ» یا سه مرتبه «اللّهُ أَکْبَرُ» بگوید؛
امّا گفتن سایر ذکرها از قبیل استغفار، صلوات، دعا و طلب حاجت برای خویش یا مؤمنین از خداوند متعال به عنوان ذکر واجب رکوع، کافی نیست.
شایان ذکر است، کسی که نمیتواند «سُبْحانَ رَبّیَ الْعَظیمِ» را خوب ادا کند، باید ذکری دیگر مانند سه بار «سُبْحانَ اللّهِ» را بگوید. در موارد مذکور در این مسأله، فرقی بین نماز واجب و نماز مستحبی نیست و در تنگی وقت یا حال ناچاری و اضطرار، گفتن یک «سُبْحانَ اللّهِ» کافی است.
ج۱، مسئله ۱۳۳۵ . در ذکر واجب رکوع شرط است: الف. فرد مُوالات را رعایت نموده و آن را به دنبال هم بگوید. ب. آن را به عربی صحیح بگوید، یعنی مخارج حروف و حرکات را در هنگام تلفّظ رعایت کند.
استقرار و آرامش بدن
ج۱، مسئله ۱۳۳۶ . در حال رکوع باید بدن نمازگزار، مستقرّ و آرام باشد و نباید بدن خود را به اختیار، طوری حرکت دهد که از حال آرام بودن و استقرار خارج شود؛ حتّی بنابر احتیاط واجب، زمانی که مشغول به ذکر واجب نیست و اگر عمداً این استقرار را رعایت نکند، نماز بنابر احتیاط واجب، باطل است؛ حتّی اگر ذکر را در حال استقرار دوباره بگوید.
ج۱، مسئله ۱۳۳۷ . اگر انسان در حال رکوع بی‌اختیار حرکت کند، طوری که بدن از حال آرام بودن خارج شود، احتیاط واجب است که در این حال سکوت نموده و ذکر رکوع را نگوید و اگر سهواً یا بدون اختیار در این حال ذکر رکوع را بگوید، ذکر صحیح است، هرچند بهتر این است که بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذکر را بگوید؛
ولی اگر کمی حرکت کند که از حال آرام بودن بدن خارج نشود یا انگشتان را در حال ذکر حرکت دهد، ضرری ندارد.
ج۱، مسئله ۱۳۳۸ . مکث به مقدار گفتن ذکر واجب در رکوع و استقرار و آرامش بدن در حال گفتن ذکر واجب، لازم است. بنابراین، اگر فرد پیش از آنکه به مقدار رکوع خم شود و به حدّ رکوع برسد یا بعد از رسیدن به حدّ رکوع و قبل از آنکه بدن آرام گیرد، عمداً ذکر واجب رکوع را بگوید، نمازش باطل است؛
امّا اگر سهواً و از روی فراموشی ذکر را در حال عدم استقرار، بعد از رسیدن به حدّ رکوع گفته باشد، لازم نیست آن را دوباره بگوید، هرچند احتیاط مستحب است آن را در حال استقرار دوباره بگوید.
ج۱، مسئله ۱۳۳۹ . اگر فرد پیش از تمام شدن ذکر واجب، عمداً سر از رکوع بردارد، نمازش باطل است؛ حتّی در صورتی که از حدّ رکوع خارج نشده باشد و ذکر رکوع را دوباره بگوید، باز هم به دلیل ترک عمدی استقرار لازم در رکوع، بنابر احتیاط واجب نماز باطل است؛
امّا اگر سهواً قبل از تمام شدن ذکر واجب سر بردارد و از حدّ رکوع خارج شود، نمازش صحیح است.[۲]
ج۱، مسئله ۱۳۴۰ . اگر فرد به سبب بیماری و مانند آن، نتواند در رکوع آرام بگیرد، نمازش صحیح است؛ ولی باید پیش از آنکه از حدّ رکوع خارج شود، ذکر واجب را بگوید؛
امّا چنانچه نتواند به مقدار ذکر واجب – هرچند یک «سُبْحانَ اللّهِ» و هرچند بدون آرامش – در حدّ رکوع بماند، گفتن ذکر واجب نیست، ولی احتیاط مستحب آن است که ذکر را بگوید، هرچند بقیّۀ آن را در حال برخاستن به قصد قربت مطلقه بگوید (یعنی خصوص ذکر واجب نماز را نیّت نکند، بلکه به این قصد که این ذکر به‌طور کلّی مطلوب و دارای ثواب است بگوید) و یا اینکه قبل از رسیدن به حدّ رکوع به قصد قربت مطلقه آن را شروع کند.
قیام بعد از رکوع
ج۱، مسئله ۱۳۴۱ . بعد از تمام شدن ذکر رکوع، واجب است نمازگزار راست بایستد و بنابر احتیاط واجب، بعد از آنکه بدن آرام گرفت، به سجده برود و اگر عمداً پیش از ایستادن به سجده رود، نمازش باطل است. همچنین، اگر بعد از تمام شدن ذکر رکوع بایستد، ولی عمداً پیش از آرام گرفتن بدن به سجده برود، بنابر احتیاط واجب نمازش باطل است.
احکام دیگر رکوع
ج۱، مسئله ۱۳۴۲ . هر گاه نتواند فرد به اندازۀ رکوع خم شود، باید به چیزی تکیه دهد و از حال ایستاده رکوع کند و اگر موقعی هم که تکیه داده نتواند به‌طور معمول رکوع کند، باید به اندازه‌ای که عرفاً به آن رکوع گفته می‌شود، خم شود؛
امّا اگر به این مقدار نیز نتواند خم شود، باید برای رکوع در حال ایستاده با سر اشاره نماید و اگر به‌طور کلّی از ایستادن در نماز عاجز باشد، باید رکوع را نشسته انجام دهد.
ج۱، مسئله ۱۳۴۳ . کسی که نمیتواند ایستاده رکوع کند، ولی برای رکوع میتواند در حالی که نشسته است خم شود، باید ایستاده نماز بخواند و برای رکوع با سر اشاره نماید و احتیاط مستحب آن است که نماز دیگری هم بخواند و موقع رکوع آن بنشیند و برای رکوع خم شود.
شایان ذکر است، چنانچه وظیفۀ نمازگزار نماز ایستاده با رکوع اشاره‌ای بوده، امّا وی به علّت ندانستن مسأله، نمازهایش را نشسته خوانده، باید اگر وقت هست آنها را دوباره خوانده و اگر وقت گذشته قضا نماید.
ج۱، مسئله ۱۳۴۴ . کسی که برای رکوع باید با سر اشاره کند، اگر نتواند با سر اشاره کند، باید به نیّت رکوع چشم‌‌ها را بر هم بگذارد و ذکر آن را بگوید و به نیّت برخاستن از رکوع، چشم‌‌ها را باز‌کند و اگر از این هم ناتوان است، باید در قلب خود نیّت رکوع کند و بنابر احتیاط واجب، با دست خود یا مانند آن برای رکوع اشاره کند و ذکر آن را بگوید؛
البتّه در این صورت آخر، اگر نمازگزار میتواند در حال نشسته رکوع را با اشاره با سر انجام دهد، باید بنابر احتیاط واجب، نماز را هم ایستاده (که رکوع آن با نیّت در قلب و همراه با اشارۀ دست و امثال آن باشد) بخواند و هم نشسته (که رکوع آن با اشاره با سر انجام شود) به‌جا آورد.
ج۱، مسئله ۱۳۴۵ . هر گاه کسی بر اثر پیری پشتش خمیده شده یا از نظر خلقت یا به جهت عارضه‌ای مثل بیماری به حالتی شبیه رکوع در آمده باشد، در این صورت چنانچه میتواند قبل از رکوع به‌طور کامل راست بایستد، واجب است این کار را بکند، هرچند با کمک گرفتن از عصا یا تکیه دادن به دیوار باشد؛
امّا اگر این کار ممکن نباشد، ولی بتواند مقداری کمر را راست کند که به خم شدن بعد از آن، عرفاً عنوان «رکوع کردن» صدق کند، هرچند صدق این عنوان در خصوص افرادی باشد که پشتشان خمیده است، باید همین کار را بکند؛
ولی چنانچه این مقدار هم ممکن نیست، برای رکوع با سرش اشاره کند و اگر نمیتواند، با چشمانش برای رکوع اشاره نماید.
شایان ذکر است، رعایت راست ایستادن در حال گفتن تکبیرة الاحرام یا خواندن قرائت نیز بر فرد مذکور، به قدر امکان واجب است.
ج۱، مسئله ۱۳۴۶ . اگر فرد رکوع را فراموش‌کند و قبل از آنکه به سجده برسد یادش بیاید، باید بایستد و بعد به رکوع برود و چنانچه بدون ایستادن در همان حالت خمیدگی به رکوع برود، کافی نیست.
ج۱، مسئله ۱۳۴۷ . اگر فرد بعد از آنکه پیشانی به زمین رسید، یادش بیاید رکوع نکرده، باید برگردد و رکوع را بعد از ایستادن به‌جا آورد و در صورتی که در سجدۀ دوّم (پس از آنکه سر بر مُهر گذاشت) یادش بیاید، نمازش بنابر احتیاط لازم باطل است.
ج۱، مسئله ۱۳۴۸ . اگر انسان، راست ایستادن بعد از رکوع را فراموش کند تا آنکه سر بر مُهر گذاشته و مشغول سجده شود یا در حال رفتن به سمت سجده باشد و برای سجده خم شده و از حدّ رکوع گذشته باشد، ولی هنوز سر بر مُهر نگذاشته است یادش بیاید که راست ایستادن بعد از رکوع را فراموش کرده، نمازش را ادامه داده و نمازش صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است اگر قبل از سجده (سر بر مُهر گذاشتن) یادش بیاید، به حالت قیام برگردد و راست بایستد، سپس به سجده رود؛
امّا اگر در سجدۀ اوّل (پس از آنکه سر بر مُهر گذاشت) یا بین دو سجده یادش بیاید، برنگردد و نماز را تمام کند و احتیاط مستحب آن است که دوباره آن نماز را بخواند.
اگر در سجدۀ دوّم یا بعد از آن یادش بیاید، محلّ تدارک قیام بی‌اشکال گذشته است. بنابراین، نمازش را ادامه دهد و صحیح می‌باشد و چیزی بر عهدۀ او نیست.
مستحبات رکوع
ج۱، مسئله ۱۳۴۹ . موارد ذیل در مورد رکوع، مستحب شمرده شده است:
۱. قبل از رفتن به رکوع در حالی که راست ایستاده، تکبیر بگوید و هنگام گفتن تکبیر، دست‌ها را بالا آورد، همانند آنچه در تکبیرة الاحرام گفته شد.
۲. در رکوع، مرد زانوها را به عقب بدهد به گونه‌‌ای که پاها صاف شود و پشتش را صاف نگهدارد و کف دست خود را روی زانوها بگذارد و انگشتان دست را باز کند، طوری که کاسۀ زانو را در برگیرد و مستحب است در رکوع، زن دست‌ها را بالای زانو بگذارد و زانوها را به عقب ندهد و پشت خود را خیلی خم نکند و کمانی نسازد که نشیمنگاهش ظاهر شود.
۳. کف دست راست را زودتر از کف دست چپ بر زانو قرار دهد.
۴. گردن را بکشد و مساوی پشت نگهدارد.
۵. در حال رکوع بین دو قدم را نگاه کند و در حال قیام بعد از رکوع،نگاهش به سمت محلّ سجده باشد.
۶. ذکر رکوع را تکرار کند و آن را به عدد فرد ختم نماید.
۷. قبل از ذکر یا بعد از آن، صلوات بفرستد.
۸. پیش از گفتن ذکر رکوع بگوید: «اللّهُمَّ لَکَ رَکَعْتُ وَلَکَ أَسْلَمْتُ وَبِکَ آمَنْتُ وَعَلَیْکَ تَوَکَّلْتُ وَأَنْتَ رَبّی، خَشَعَ لَکَ قَلْبی و سَمْعی وَبَصَری وَشَعْری وَبَشَری وَلَحْمی وَدَمی وَمُخّی وَعَصَبی وَعِظامی وَما أَقَلَّتْهُ قَدَمایَ، غَیْرَ مُسْتَنْکِفٍ وَلا مُسْتَکْبِرٍ وَلا مُسْتَحْسِرٍ».
۹. بعد از آنکه از رکوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامی بدن بگوید: «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»[۳] و نیز اضافه کند: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ» یا آنکه بگوید: «الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ، أَهْلَ الْجَبَرُوتِ وَالْکِبْریاءِ وَالْعَظَمَةِ، الْحَمْدُ لِلهِ رَبِّ الْعالَمینَ».
مکروهات رکوع
ج۱، مسئله ۱۳۵۰ . در رکوع، سر را به زیر انداختن یا سر بلند کردن به نحوی که مساوی پشت نباشد، همچنین خواندن قرآن، مکروه شمرده شده است.
[۱] گفتن «سُبْحانَ رَبّیَ العَظیم» کافی است و احتیاط مستحب است که «وَ بِحَمْدِه» را نیز بگوید.
[۲] اگر هنوز از حدّ رکوع خارج نشده است، در صورتی که ذکر رکوع را در حال سهو گفته باشد، لازم نیست ذکر را دوباره بگوید و نمازش صحیح است
[۳] مستحب بودن گفتن «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» در نماز نشسته ثابت نیست؛ ولی گفتن آن رجاءً مانعی ندارد