ج۱، مسئله ۱۴۶۷ . مستحب است انسان بعد از نماز مقداری مشغول تعقیب، یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شود و این مستحــب، بعــد از نمازهــای واجــب مخصوصــاً صبح، تأکید بیشتری دارد و در مورد نماز صبح مستحب است نمازگزار بعد از نماز تا طلوع آفتاب در محلّ نماز بنشیند و مشغول به ذکر خداوند متعال باشد.
ج۱، مسئله ۱۴۶۸ . تعقیب نماز لازم است متّصل به آخر نماز باشد و فرد مشغول کاری که صورت تعقیب را به هم زده و با صدق «تعقیب» سازگار نیست، نشده باشد و از آن جا که حالات افراد و زمان و مکان – از نظر مسافر یا غیر مسافر بودن، اضطرار یا اختیار داشتن، مریض یا سالم بودن – مختلف است، برخی از کارها در بعضی از حالات با صدق تعقیب سازگار است؛ ولی همان کار در بعضی از حالات دیگر سازگار نیست؛
حالتی که مسلّماً در آن حال، صورت تعقیب به هم نخورده و خواندن ذکر و دعا و قرآن در آن، تعقیب شمرده میشود (در موارد معمولی و غیر سفر و حالت اضطراری دیگر) حالت نشسته می‌باشد، که فرد به دعا و مانند آن مشغول باشد و ظاهر آن است که تنها نشستن بعد از نماز بدون اینکه مشغول دعا و ذکر و مانند آن شود، تعقیب نیست.
ج۱، مسئله ۱۴۶۹ . بهتر است نمازگزار در همان جایی که نماز خوانده، رو به قبله و پیش از آنکه وضو و غسل و تیمّم او باطل شود، تعقیبات را بخواند.
ج۱، مسئله ۱۴۷۰ . لازم نیست تعقیبات به عربی خوانده شود؛ ولی بهتر است مواردی که در کتاب‌‌های معتبر دعا[۱] نقل شده است خوانده شود، از جمله تعقیبات نقل شده موارد ذیل است:
۱. گفتن سه مرتبه «اللّهُ أَکْبَر» بعد از سلام نماز، به این صورت که مثل سایر تکبیرات نماز، در حال گفتن هر تکبیر، دست‌ها را بلند کند و تا مقابل صورت بالا بیاورد، آن گاه آن را پایین بیندازد.
۲. خواندن دعای «لَا إِلهَ إِلَّا اللّهُ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ وَنَصَرَ عَبْدَهُ وَأَعَزَّ جُنْدَهُ وَغَلَبَ الْأَحْزَابَ وَحْدَهُ، فَلَهُ الْمُلْکُ وَ لَهُ الْحَمْدُ، یُحْیی وَیُمیتُ وَهُوَ عَلَی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ».
۳. از تعقیباتی که سفارش زیادی به آن شده، تسبیح حضرت زهرا(علیها السلام) است و باید به این ترتیب گفته شود: (۳۴) مرتبه «اللّهُ أَکْبَرُ»، بعد از آن (۳۳) مرتبه «الْحَمْدُ لِلهِ»، بعد از آن (۳۳) مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ» و میتوان «سُبْحانَ اللّهِ» را پیش از «الْحَمْدُ لِلهِ» گفت، ولی بهتر است بعد از «الْحَمْدُ لِلهِ» گفته شود.
۴. گفتن سی مرتبه یا چهل مرتبه یا صد مرتبه «سُبْحانَ اللّهِ وَالْحَمْدُ لِلهِ وَلا إِلهَ إِلَّا اللّهُ وَاللّهُ أَکْبَرُ».
۵. خواندن سورۀ حمد، سورۀ توحید و نیز خواندن آیة الکرسی و آیات ۱۸ و ۱۹ سورۀ آل عمران[۲] و آیات ۲۶ و ۲۷ سورۀ آل عمران.[۳]
ج۱، مسئله ۱۴۷۱ . مستحب بودن خواندن تسبیحات حضرت فاطمه زهرا(علیها السلام) اختصاص به نمازهای واجب ندارد و شامل نمازهای مستحبی هم میشود، بلکه خواندن آن در غیر حال تعقیبات نیز مستحب است.[۴]
ج۱، مسئله ۱۴۷۲ . بهتر است تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) با تسبیحی که از تربت حضرت سیّد الشهداء امام حسین(علیه السلام) است، گفته شود. همچنین، بهتر است فرد بعد از پایان آن، یک بار «لا إِلهَ إِلّا اللّهُ»بگوید و نیز استغفار نماید.
ج۱، مسئله ۱۴۷۳ . اگر فرد در تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) در تعداد ذکرها، بین کمتر و بیشتر شک کند، در صورتی که از محلّ آن نگذشته، بنابر کمتر می‌گذارد و اگر از محلّ آن گذشته، بنا می‌گذارد که آن را انجام داده است و اگر فرد سهواً تعداد اذکار را زیادتر از عدد مقرّر شده در شرع گفته باشد، بنا را بر عدد مقرّر گذاشته و از زیاده صرف نظر می‌کند.
سجدۀ شکر
ج۱، مسئله ۱۴۷۴ . مستحب است نمازگزار بعد از نماز، چه نماز واجب و چه نماز مستحب، «سجدۀ شکر» نماید و همین قدر که سجده کرده و پیشانی را به قصد شکر بر زمین بگذارد، کافی است، هرچند ذکر نگوید؛ ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه «شُکْراً لِلهِ یا «شُکْراً» یا «عَفْواً» بگوید؛
همچنین بهتر است دو سجدۀ شکر انجام دهد، بدین صورت که پیشانی را به قصد سجدۀ اوّل بر زمین بگذارد، سپس طرف راست پیشانی یا گونۀ راست یا هر دو را بر خاک بگذارد و بعد از آن طرف چپ پیشانی یا گونۀ چپ یا هر دو را بر خاک قرار دهد، سپس مجدّداً به قصد سجدۀ دوّم پیشانی را بر زمین بگذارد و نیز مستحب است هر وقت نعمتی به انسان می‌رسد یا بلایی از او دور میشود، سجدۀ شکر به‌جا آورد.
ج۱، مسئله ۱۴۷۵ . در سجدۀ شکر مستحب است انسان دو ذِراع دست (از آرنج تا نوک انگشتان دست) و سینه و شکم را به زمین بچسباند و بعد از سر برداشتن از سجده، جای سجدۀ خود را با دستش مسح نماید، سپس دستش را به صورت و جلوی بدنش بکشد.
ج۱، مسئله ۱۴۷۶ . احتیاط واجب آن است که در سجدۀ شکر، پیشانی را بر مُهر یا شیء دیگری که سجده بر آن صحیح است، گذاشته و بنابر احتیاط مستحب، جاهای دیگر بدن را به دستوری که در سجدۀ نماز گفته شد، بر زمین بگذارد.
شایان ذکر است، اگر سبب و علّتی برای انجام سجدۀ شکر پیش آمد و فرد نمی‌توانست بر زمین سجده نماید، برای سجده با سرش اشاره کند و گونه‌‌اش را بر کف دست یا پشت آن[۵] قرار دهد و شکر خداوند متعال را انجام دهد.
صلوات بر پیامبر و آل پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) / فضیلت صلوات
خدواند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبیِّ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلیماً».[۶]
«خداوند و فرشتگان او بر پیامبر صلوات و درود می‌فرستند، ای کسانی که ایمان آوردید بر او صلوات و درود فرستید و تسلیم کامل فرمان او باشید».[۷]
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) فرمودند: «با صدای بلند بر من صلوات بفرستید که آن نفاق را از بین می‌برد».[۸]
در حدیث است که امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «دعا پیوسته در حجاب است (مورد قبول واقع نمی‌شود) تا آن گاه که بر محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) صلوات فرستاده شود».[۹]
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «هر کس می‌خواهد از خداوند متعال حاجتی طلب کند، با صلوات فرستادن بر محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) آغاز نماید، سپس حاجتش را بخواهد و در پایان نیز بر محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) صلوات بفرستد؛ زیرا خداوند متعال کریم‌تر از آن است که آغاز و پایان دعا را بپذیرد و وسط آن را واگذارد؛ همانا صلوات بر محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) از خداوند محجوب نمی‌ماند».[۱۰]
در حدیث از امام باقر یا امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: «سنگین‌ترین عملی که روز قیامت در ترازوی سنجش اعمال گذاشته میشود، صلوات بر پیامبر و آل پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم) است».[۱۱]
از امام رضا(علیه السلام) روایت شده که فرمودند: «هر کس نمی‌تواند کفّارۀ گناهانش را بپردازد، بسیار بر محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) صلوات بفرستد؛ زیرا صلوات گناهان را کاملاً از بین می‌برد».[۱۲]
روایت شده که امام صادق(علیه السلام) فرمودند: هر کس می‌خواهد محمّد و آل محمّد(صلی الله علیه وآله وسلم) را مسرور و شادمان نماید، در صلوات بر آنان چنین بگوید:
«اللَّهُمَّ یَا أَجْوَدَ مَنْ أَعْطی وَیَا خَیْرَ مَنْ سُئِلَ وَیَا أَرْحَمَ مَنِ اسْتُرْحِمَ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ فِی الْأَوَّلینَ وَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ فِی الْآخِرینَ وَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ فِی الْمَلَإِ الْأَعْلی وَصَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ فِی الْمُرْسَلینَ، اللَّهُمَّ أَعْطِ مُحَمَّداً وَآلَهُ الْوَسیلَةَ وَالْفَضیلَةَ وَالشَّرَفَ وَالرِّفْعَةَ وَالدَّرَجَةَ الْکَبیرَةَ، اللَّهُمَّ إِنّی آمَنْتُ بِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه وآله وسلم) وَلَمْ أَرَهُ فَلَا تَحْرِمْنی یَوْمَ الْقیَامَةِ رُؤْیَتَهُ وَارْزُقْنی صُحْبَتَهُ وَتَوَفَّنی عَلی مِلَّتِهِ وَاسْقِنی مِنْ حَوْضِهِ مَشْرَباً رَویّاً سَائِغاً هَنیئاً لَا أَظْمَأُ بَعْدَهُ أَبَداً إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ، اللَّهُمَّ إِنّی آمَنْتُ بِمُحَمَّدٍ(صلی الله علیه وآله وسلم) وَلَمْ أَرَهُ فَعَرِّفْنی فِی الْجِنَانِ وَجْهَهُ، اللَّهُمَّ بَلِّغْ مُحَمَّداً(صلی الله علیه وآله وسلم) مِنّی تَحیَّةً کَثیرَةً وَسَلَاماً».[۱۳]
احکام صلوات
ج۱، مسئله ۱۴۷۷ . هر وقت انسان اسم مبارک حضرت رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم) مانند محمّد و احمد(صلی الله علیه وآله وسلم) یا لقب و کنیۀ آن جناب، مثل مصطفی و ابو القاسم(صلی الله علیه وآله وسلم) را بگوید یا بشنود، هرچند در نماز باشد، مستحب است صلوات بفرستد.
این حکم در وقتی که فرد کلماتی مانند رسول اللّه، پیامبر اکرم، پیغمبر خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) و مانند آن، که مراد از آن، حضرتش(صلی الله علیه وآله وسلم) باشد یا ضمیری که به حضرتش(صلی الله علیه وآله وسلم) برگشت می‌کند، را بگوید یا بشنود نیز جاری است.
ج۱، مسئله ۱۴۷۸ . مستحب است فرد هنگام نوشتن اسم یا لقب یا کنیۀ مبارک حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم)، صلوات را هم به‌طور کامل بنویسد و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت(صلی الله علیه وآله وسلم) را یاد می‌کند، صلوات بفرستد.
ج۱، مسئله ۱۴۷۹ . هر گاه اسم مبارک حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) مکرّر ذکر شود، مستحب است صلوات را مکرّر کند و بلند کردن صدا به صلوات بر حضرتش(صلی الله علیه وآله وسلم) مستحب است و روایت شده که نفاق را از بین می‌برد.
ج۱، مسئله ۱۴۸۰ . هر گاه انسان در بین تشهّد اسم مبارک حضرتش(صلی الله علیه وآله وسلم) را بشنود، می‌تواند به صلواتی که در تشهّد واجب است، اکتفا کند.
ج۱، مسئله ۱۴۸۱ . احتیاط آن است که فرد برای درک فضیلت صلوات و به‌جا آوردن امر مستحبی در این مورد، بین ذکر اسم مبارک حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) و صلوات، فاصله زیاد نیندازد، پس اگر در اثنای قرائت نماز اسم مبارک حضرت رسول(صلی الله علیه وآله وسلم) را بگوید یا بشنود، صلوات را تا آخر سوره تأخیر نیندازد، مگر آن که در اواخر آن باشد و فاصله زیاد محسوب نگردد.
ج۱، مسئله ۱۴۸۲ . در هنگام گفتن یا نوشتن صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)، سزاوار نیست صلوات بر آل آن حضرت ترک شود؛
بنابراین، بهتر است به جای گفتن یا نوشتن «صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ» یا «صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ» یا «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّد» گفته شود یا نوشته شود: «صَلَّی اللّهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ» یا «صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِ وَآلِهِ» یا «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ».
ج۱، مسئله ۱۴۸۳ . هر گاه نام سایر انبیا یا ائمّه صَلَوَاتُ اللّهِ عَلَیْهِم ذکر شود، صلوات بر آنان نیز مستحب است.
[۱] در این زمینه، میتوان به کتاب مفاتیح الجنان محدّث قمی رضوان اللّه تعالی علیه مراجعه نمود.
[۲] «شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلائِکَةُ وَأُولُوا الْعِلْمِ قائِماً بِالْقِسْطِ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ ٭ إِنَّ الدّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلامُ وَمَا اخْتَلَفَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ إِلّا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْعِلْمُ بَغْیاً بَیْنَهُمْ وَمَنْ یَکْفُرْ بِآیاتِ اللَّهِ فَإِنَّ اللَّهَ سَریعُ الْحِسابِ». سورۀ آل عمران، آیۀ ۱۸-۱۹
[۳] «قُلِ اللَّهُمَّ مالِکَ الْمُلْکِ تُؤْتِی الْمُلْکَ مَنْ تَشاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْکَ مِمَّنْ تَشاءُ وَتُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَتُذِلُّ مَنْ تَشاءُ بِیَدِکَ الْخَیْرُ إِنَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدیرٌ ٭ تُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَتُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَتُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَتُخْرِجُ الْمَیِّتَ مِنَ الْحَیِّ وَتَرْزُقُ مَنْ تَشاءُ بِغَیْرِ حِسابٍ». سورۀ آل عمران، آیۀ ۲۶-۲۷
[۴] در فضیلت تسبیحات حضرت زهرا(صلوات الله علیها) از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که به ابا هارون مکفوف فرمودند: «ای ابا هارون، ما کودکان خود را همان‌گونه که به نماز فرمان می‌دهیم، به تسبیح حضرت زهرا(صلوات الله علیها) نیز امر می‌کنیم، پس بر این ذکر مداومت کن؛ زیرا هر بنده‌ای بر آن مداومت کند، شقیّ و تیره‌بخت نمی‌شود». فروع کافی، ج۳، کتاب الصلاة، بَابُ التَّعْقیبِ بَعْدَ الصَّلَاةِ وَالدُّعَاء، ص۳۴۳، ح۱۳
[۵] کف دست، همان طور که قبلاً ذکر شد، شامل انگشتان دست هم میشود.
[۶] سورۀ احزاب، آیۀ ۵۶.
[۷] یا بر او سلام گویید سلامی نیکو و شایسته.
[۸] وسائل الشیعه، ج۷، ابواب الذکر، باب۳۴، ص۱۹۲ و ۱۹۳، ح۲.
[۹] همان، باب۳۶، ص۹۳، ح۵.
[۱۰] همان، ص۹۵، ح۱۱.
[۱۱] همان، باب۳۵، ص۱۹۷، ح۳؛ همان، باب۳۴، ص۱۹۲، ح۱.
[۱۲] وسائل الشیعه، ج۷، ابواب الذکر، باب۳۴، ص۱۹۴، ح۷.
[۱۳] بحار الأنوار (ط – بیروت)، ج۹۱، ص۸۵، ح۵.