سجدۀ سهو

اگر نمازگزار در نماز دچار سهو و فراموشی شود، در بعضی از موارد باید بنابر فتوی یا احتیاط واجب به دستوری که بعداً گفته می‌شود، سجدۀ سهو انجام بدهد.

موارد سجدۀ سهو

ج۱، مسئله ۱۶۵۸ . نمازگزار در دو مورد بعد از سلام نماز، باید سجدۀ سهو به‌جا آورد:

• ۱. تشهّد فراموش شده؛
• ۲. شک بین چهار و پنج یا آنچه در حکم آن است.

همچنین، نمازگزار در سه مورد بعد از سلام نماز، بنابر احتیاط واجب باید سجدۀ سهو به دستوری که بعداً گفته می‌شود انجام دهد:

• ۱. کلام بی‌جا.
• ۲. سلام بی‌جا.
• ۳. علم اجمالی به کم یا زیاد شدن سهوی افعال یا اجزای نماز.

موارد لازم سجدۀ سهو (بنابر فتوی یا احتیاط واجب)

۱. تشهّد فراموش شده

ج۱، مسئله ۱۶۵۹ . اگر نمازگزار تشهّد نماز را فراموش کند و این فراموشی ادامه داشته باشد تا آنکه مشغول بخشی از نماز شود که با شروع به آن شرعاً نمی‌تواند برگردد و تشهّد را به‌جا آورد، باید به کیفیّتی که بعداً ذکر می‌شود، سجدۀ سهو به‌جا آورد؛ مثلاً اگر نمازگزار در نماز ظهر در رکعت دوّم، خواندن تشهّد را فراموش کند و در رکوع رکعت سوّم یا بعد از آن یادش بیاید، چون نمی‌تواند برگردد و تشهّد بخواند، واجب است بعد از سلام نماز سجدۀ سهو به‌جا آورد.

امّا چنانچه وارد قسمتی از نماز نشده که با شروع آن شرعاً نتواند برگردد و تشهّد را بخواند، مثل اینکه نمازگزار در حال خواندن تسبیحات اربعۀ رکعت سوّم متوجّه شود که تشهّد نخوانده است، در این حال باید بنشیند و تشهّد بخواند، سپس برای رکعت سوّم بلند شده و دوباره تسبیحات اربعه بخواند و نماز را ادامه دهد و احتیاط مستحب است برای قیام بی‌جا دو سجدۀ سهو انجام دهد.

۲. شک بین چهار و پنج یا آنچه در حکم آن است

ج۱، مسئله ۱۶۶۰ . اگر نمازگزار در نماز چهار رکعتی بعد از وارد شدن به سجدۀ دوّم، شک کند که چهار رکعت خوانده یا پنج رکعت، یا شک کند که چهار رکعت خوانده یا شش رکعت، باید بنا ‌بگذارد که چهار رکعت خوانده و نماز را تمام کند و بعد از سلام نماز، واجب است سجدۀ سهو انجام دهد.

۳. کلام بی‌جا

ج۱، مسئله ۱۶۶۱ . اگر نمازگزار در بین نماز، سهواً حرف بزند و سخنی بگوید که ذکر محسوب نشود، بعد از سلام نماز، بنابر احتیاط واجب، باید به کیفیّتی که بعداً ذکر می‌شود، سجدۀ سهو انجام دهد. به عنوان مثال، اگر مکلّف در بین نماز مغرب اشتباهاً یا به خیال اینکه نمازش تمام شده با کسی حرف بزند یا مثلاً بگوید: «یا حسین»، باید بنابر احتیاط واجب، بعد از سلام نماز، سجدۀ سهو به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۶۲ . اگر نمازگزار بخواهد ذکر یا دعا یا قرآن بخواند، ولی سهواً آن را غلط بخواند، در صورتی که از عنوان ذکر یا دعا یا قرآن خارج نشده باشد، سجدۀ سهو واجب نیست، وگرنه بنابر احتیاط واجب، باید سجدۀ سهو انجام دهد و اگر چیزی را که سهواً غلط خوانده از واجبات نماز بوده و محلّ تدارک آن هم باقی است، باید آن را دوباره به‌طور صحیح بخواند.

شایان ذکر است، حکم سبق لسان (که نوعی لغزش در کلام است، مثل آنکه بخواهد حرف یا کلمه‌ای بگوید، امّا بی‌اختیار کلمه یا حرف دیگری به زبانش بیاید) نیز بنابر احتیاط واجب، حکم سهو است.

ج۱، مسئله ۱۶۶۳ . اگر نمازگزار در نماز سهواً مدّتی حرف بزند^[۱] و همۀ آن ناشی از یک اشتباه و سهو باشد، انجام یک بار سجدۀ سهو به کیفیّتی که خواهد آمد، بعد از سلام نماز کافی است.

ج۱، مسئله ۱۶۶۴ . برای صدایی که از سرفه کردن پیدا می‌شود، سجدۀ سهو واجب نیست، ولی اگر انسان سهواً ناله بکند یا «آه» بکشد یا «آه» بگوید، بنابر احتیاط واجب، باید سجدۀ سهو نماید؛ مگر استثنایی که در مسألۀ «۱۵۰۰» ذکر شد.

۴. سلام بی‌جا

ج۱، مسئله ۱۶۶۵ . اگر نمازگزار در جایی که نباید سلام نماز را بدهد، مثلاً در رکعت اوّل، اشتباهاً و سهواً سلام بدهد، بعد از نماز، بنابر احتیاط واجب باید برای سلام بی‌جا، سجدۀ سهو انجام دهد.

ج۱، مسئله ۱۶۶۶ . اگر نمازگزار در جایی که نباید سلام نماز را بگوید، سهواً بگوید: «السَّلامُ عَلَیْنا وَعَلی عِبادِ اللّهِ الصّالِحین» یا بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ»، هرچند «وَ رَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ» را نگفته باشد، بنابر احتیاط لازم، باید سجدۀ سهو انجام دهد. همچنین، اگر دو حرف یا بیشتر از سلام را سهواً بگوید، بنابر احتیاط واجب، باید سجدۀ سهو انجام دهد؛ ولی اگر اشتباهاً بگوید «السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ»، احتیاط مستحب آن است که سجدۀ سهو به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۶۷ . اگر نمازگزار در جایی که نباید سلام دهد، اشتباهاً هر سه سلام را بگوید، انجام یک بار سجدۀ سهو به کیفیّتی که بعداً خواهد آمد، کافی است.

۵. علم اجمالی به کم یا زیاد شدن سهوی افعال یا اجزای نماز

ج۱، مسئله ۱۶۶۸ . اگر نمازگزار به‌طور اجمالی بداند که در نماز یا چیزی را اشتباهاً کم کرده یا اشتباهاً زیاد کرده و نماز هم محکوم به صحّت باشد (صحیح محسوب شود)، در این حال که امر مردّد بین زیادی یا کمی است، بنابر احتیاط واجب باید سجدۀ سهو انجام دهد؛ به عنوان مثال:

الف. اگر نمازگزار به‌طور اجمالی بداند در نماز ظهر یا در رکعت اوّل سهواً تشهّد خوانده است یا در رکعت سوّم سهواً تسبیحات اربعه را نخوانده، احتیاط واجب آن است که سجدۀ سهو انجام دهد.^[۲]

ب. اگر نمازگزار به‌طور اجمالی بداند در نماز صبح یا در رکعت اوّل سهواً یک سجده انجام داده است یا در رکعت دوّم، سهواً سه سجده به‌جا آورده است، در این صورت نمازگزار علم اجمالی دارد که یا از نمازش سهواً سجده کم کرده یا به نمازش سهواً سجده اضافه کرده است و در این حال احتیاط واجب آن است که سجدۀ سهو انجام دهد.^[۳]

موارد احتیاط مستحب سجدۀ سهو

در موارد زیر سجدۀ سهو واجب نیست؛ ولی احتیاط مستحب است که فرد آن را انجام دهد:

۱. ایستادن یا نشستن بی‌جا

ج۱، مسئله ۱۶۶۹ . اگر نمازگزار در جایی که باید بایستد – مانند وقتی که باید حمد و سوره یا تسبیحات بخواند – اشتباهاً بنشیند یا در موقعی که باید بنشیند – مثل موقع تشهّد – اشتباهاً بایستد، احتیاط مستحب آن است که سجدۀ سهو به‌جا آورد.

۲. سجدۀ فراموش شده

ج۱، مسئله ۱۶۷۰ . اگر نمازگزار سجده را فراموش کند و این فراموشی ادامه داشته باشد، تا وقتی وارد بخشی از نماز شود که شرعاً نمی‌تواند برگردد و سجده را به‌جا آورد؛ به عنوان مثال اگر نمازگزار در نماز عصر در رکوع یا بعد از آن یادش بیاید که یک سجده را از رکعت پیش فراموش کرده، باید بعد از سلام نماز، سجده را قضا نماید و احتیاط مستحب است سجدۀ سهو نیز به‌جا آورد.

۳. هر زیادی سهوی

ج۱، مسئله ۱۶۷۱ . احتیاط مستحب است نمازگزار برای هر چیزی که در نماز سهواً زیاد کرده است، سجدۀ سهو انجام دهد؛ مثل آنکه سهواً در نماز سجده یا تشهدی اضافه کند، یا در رکعتی که قنوت ندارد، قنوت بخواند یا آنکه ذکری را در غیر محل خود بگوید.

۴. هر نقص سهوی

ج۱، مسئله ۱۶۷۲ . احتیاط مستحب است نمازگزار برای هر چیزی که در نماز سهواً کم کرده و محلّ تدارک آن گذشته است، سجدۀ سهو انجام دهد؛ مثل آنکه سهواً حمــد یا تسبیحات اربعه را نخواند و در رکوع یا بعد از آن بفهــمد که آن را نخوانده است.

ج۱، مسئله ۱۶۷۳ . اگر نمازگزار یک سجده یا هر دو سجده را در رکعت اوّل نمازش فراموش کند و ذکر «بِحَوْلِ اللّه» گفته و برخیزد و حمد و سوره و قنوت بخواند و تکبیر رکوع را بگوید و پیش از رفتن به رکوعِ رکعتِ بعد یادش بیاید، باید برگردد و سجدۀ فراموش شده را به‌جا آورد و نماز را ادامه دهد و بعد از نماز، بنابر احتیاط مستحب، شش بار سجدۀ سهو انجام دهد، که عبارت هستند از یک بار برای ذکر «بِحَوْلِ اللّه»، یک بار برای ایستادن بی‌جا، یک بار برای حمد، یک بار برای سوره، یک بار برای قنوت و یک بار برای تکبیر رکوع.

اگر در رکعت دوّم تشهّد را فراموش کند و قبل از رکوع رکعت بعد یادش بیاید، باید برگردد و آن را به‌جا آورد و برای هر کدام از ایستادن بی‌جا و چیزهای دیگری که زیادی انجام داده، احتیاط مستحب است سجدۀ سهو به‌جا آورد.

کیفیّت انجام سجدۀ سهو

ج۱، مسئله ۱۶۷۴ . کیفیّت سجدۀ سهو، این است که فرد بعد از سلام نماز فوراً به قصد قربت نیّت سجدۀ سهو کند و پیشانی را بنابر احتیاط لازم، بر شیئی که سجده بر آن صحیح است بگذارد و بنابر احتیاط مستحب، سایر مواضع سجده را به دستوری که در سجدۀ نماز ذکر شد، بر زمین بگذارد و گفتن ذکر در آن واجب نیست، هرچند احتیاط مستحب است که در آن ذکر بگوید و بهتر است بگوید، «بِسْمِ اللّهِ وَبِاللّهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ أَیُّهَا النَّبیُّ وَرَحْمَةُ اللّهِ‌ وَبَرَکاتُهُ»؛

بعد، سر از سجده برداشته و دوباره به سجده رود و در سجدۀ دوّم هم، بهتر است ذکری را که گفته شد، بگوید و بنشیند و تشهّد بخواند و بعد از تشهّد سلام دهد و می‌‌تواند هر سه سلام را بگوید، هرچند جایز است به سلام آخر اکتفا نماید و بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ» و در این حال بهتر این است «وَرَحْمَةُ اللّهِ وَبَرَکاتُهُ» را هم اضافه کند.

ج۱، مسئله ۱۶۷۵ . لازم نیست فرد قبل از سجدۀ اول در سجدۀ سهو، تکبیر بگوید، هرچند مطابق با احتیاط مستحب است.

همچنین، لازم نیست با وضو یا غسل و رو به قبله باشد و عورت خود را بپوشاند یا زن موی سر و بدنش را بپوشاند و بدن و جای پیشانی فرد، پاک باشد؛

نیز مواردی که در لباس نمازگزار شرط می‌باشد، در لباس او شرط نیست. همین طور، راست نشستن بین دو سجده لازم نیست و سربرداشتن از مُهر کافی است، هرچند رعایت این موارد مطابق با احتیاط مستحب است.

احکام دیگر سجدۀ سهو

ج۱، مسئله ۱۶۷۶ . اگر نمازگزار شک دارد که موجبات سجدۀ سهو را مرتکب شده است یا نه و بدین سبب شک می‌کند که سجدۀ سهو بر او واجب شده است یا نه، ‌لازم نیست آن را به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۷۷ . اگر انسان می‌‌داند سجدۀ سهو بر او واجب شده، ولی شک دارد آن را انجام داده یا نه، در صورتی که در محل است و هنوز زمان اقدام فوری (بعد از نماز) برای انجام آن از بین نرفته است، باید آن را به‌جا آورد، بلکه اگر فاصله شده و زمان اقدام فوری انجام آن گذشته، احتیاط واجب آن است که آن را انجام دهد، هرچند شک او بعد از وقت باشد.

ج۱، مسئله ۱۶۷۸ . کسی که می‌داند سجدۀ سهو بر او واجب شده، ولی شک دارد چند بار سجدۀ سهو بر او واجب است، به‌جا آوردن تعداد کمتر کافی است.

ج۱، مسئله ۱۶۷۹ . اگر نمازگزار بداند در هنگام انجام سجدۀ سهو، سهواً سه سجده کرده است، باید دوباره به کیفیّتی که گذشت، سجدۀ سهو به‌جا آورد.

همچنین، اگر بداند در هنگام انجام سجدۀ سهو یکی از دو سجدۀ مربوط به آن را به‌جا نیاورده، چنانچه فاصله زیاد نشده است، باید برگردد و سجدۀ مذکور را انجام دهد، سپس تشهّد و سلام سجدۀ سهو را به‌جا آورد و در صورتی که به‌جا آوردن سجدۀ دوّم به سبب فاصلۀ زیاد و از بین رفتن موالات ممکن نباشد، باید دوباره به کیفیّتی که گذشت، سجدۀ سهو به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۱۶۸۰ . اگر نمازگزار سجدۀ سهو را بعد از سلام نماز عمداً به‌جا نیاورد، معصیت کرده و بنابر احتیاط لازم، باید هر چه زودتر آن را انجام دهد و چنانچه سهواً به‌جا نیاورد، هر وقت یادش آمد باید فوراً انجام دهد و در هر دو صورت، لازم نیست نماز را دوباره بخواند.

[۱] . البتّه، اگرحرف زدن به اندازه‌ای طولانی باشد که صورت نمازبه هم بخورد، نماز باطل است.
[۲] هرچند اگر هر کدام از این دو مورد، به‌طور مشخّص اتّفاق افتاده بود، سجدۀ سهو واجب نبود.
[۳] همان.