نماز آیات

[۲۰۲۱] [۲۰۲۲] [۲۰۲۳] [۲۰۲۴] [۲۰۲۵] [۲۰۲۶] [۲۰۲۷] [۲۰۲۸] [۲۰۲۹] [۲۰۳۰] [۲۰۳۱] [۲۰۳۲] [۲۰۳۳] [۲۰۳۴] [۲۰۳۵] [۲۰۳۶] [۲۰۳۷] [۲۰۳۸] [۲۰۳۹] [۲۰۴۰] [۲۰۴۱] [۲۰۴۲] [۲۰۴۳] [۲۰۴۴] [۲۰۴۵] [۲۰۴۶] [۲۰۴۷] [۲۰۴۸] [۲۰۴۹] [۲۰۵۰]

در اثر وقوع بعضی از پدیده‌‌های طبیعی یا رخداد بعضی از حوادث، خواندن نمازی بر فرد مکلّف واجب می‌شود که آن را «نماز آیات» می‌نامند و این فصل، اختصاص به بیان احکام و شرایط آن دارد.

موارد واجب‌شدن نماز آیات

ج۱، مسئله ۲۰۲۱ . نماز آیات که کیفیّت آن بعداً ذکر خواهد شد، در سه مورد واجب می‌شود:

• اوّل: گرفتن خورشید (کسوف)؛
• دوّم: گرفتن ماه (خسوف)؛
• هر چند مقدار کمی از ماه یا خورشید گرفته شود و کسی هم از آن نترسد.
• سوّم: زلزله، بنابر احتیاط واجب، هرچند کسی هم نترسد.

امّا در رعد و برق و بادهای سیاه و سرخ و مانند اینها از آیات آسمانی، در صورتی که بیشتر مردم بترسند و نیز در حوادث زمینی مانند فرو رفتن زمین و افتادن کوه که موجب ترس اکثر مردم شود، بنابر احتیاط مستحب، نماز آیات ترک نشود.

ج۱، مسئله ۲۰۲۲ . موارد و اسبابی که موجب نماز آیات می‌شود، با یقین یا هر راه معقولی که باعث اطمینان فرد شود یا شهادت دو مرد عادل^[۱] ثابت می‌گردد.

بنابر این، اگر انسان به گفتۀ کسانی که از روی قواعد علمی، زمان گرفتن خورشید یا ماه را می‌دانند یقین یا اطمینان پیدا کند که خورشید یا ماه گرفته، باید نماز آیات را بخواند و نیز اگر آنان بگویند: فلان وقت خورشید یا ماه می‌گیرد و فلان مقدار طول می‌کشد و انسان به گفتۀ آنان اطمینان پیدا کند، باید به اطمینان خویش عمل نماید.

ج۱، مسئله ۲۰۲۳ . اگر برای مکلّف، از مواردی که نماز آیات برای آنها واجب است، بیشتر از یک مورد اتّفاق بیفتد، باید برای هر یک از آنها یک نماز آیات بخواند؛ مثلاً اگر خورشید بگیرد و زلزله هم بشود، باید دو نماز آیات بخواند.^[۲]

ج۱، مسئله ۲۰۲۴ . مواردی که نماز آیات برای آنها واجب است، در هر مکانی اتّفاق بیفتد و احساس شود، فقط مردم همان‌جا باید نماز آیات بخوانند و بر مردم جاهای دیگر که آیه برایشان قابل احساس نبوده، واجب نمی‌شود، هرچند آن مکان‌های دیگر، متّصل به آن مکان یا مجاور و نزدیک آن باشند.

ج۱، مسئله ۲۰۲۵ . هر زلزله‌ای چه شدید و چه خفیف – حتّی پس لرزه – اگر عرفاً زلزلۀ مستقلّی محسوب شود، نماز آیات جداگانه‌ای دارد.

شایان ذکر است، چنانچه مرکز زلزله‌نگاری وقوع لرزش‌های خفیف زمین را با ذکر تعداد آن در منطقه‌ای اعلام کند، ولی افرادی که در آنجا زندگی می‌کنند، هنگام وقوع زلزله، اصلاً آنها را احساس نکنند^[۳] نماز آیات بر آنان واجب نیست.

وقت نماز آیات

ج۱، مسئله ۲۰۲۶ . آغاز وقت نماز آیات برای خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی، زمانی است که خورشید یا ماه شروع به گرفتن می‌کند و تا زمانی که خورشید یا ماه به حالت طبیعی برنگشته، ادامه دارد (هر‌چند بهتر آن است که خواندن نماز آیات را به قدری تأخیر نیندازند که خورشید یا ماه شروع به باز شدن کند)؛ ولی تمام کردن نماز آیات را می‌توان تا بعد از باز شدن خورشید یا ماه به تأخیر انداخت.

بنابراین، فرد می‌تواند نماز آیات را طوری به‌جا آورد که مقداری از ابتدای آن در وقت وقوع خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی انجام گردد و بقیّۀ آن، پس از برطرف شدن خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی انجام شود.

ج۱، مسئله ۲۰۲۷ . اگر فرد خواندن نماز آیات را به قدری تأخیر بیندازد که خورشید یا ماه شروع به باز شدن کند، نیّت ادا مانعی ندارد؛ ولی بعد از باز شدن تمام آن، نماز قضا می‌شود و باید آن را به نیّت نماز آیات قضا بخواند.

ج۱، مسئله ۲۰۲۸ . اگر مدّت گرفتن خورشید یا ماه، به اندازۀ خواندن یک رکعت نماز یا کمتر باشد، باید فرد نماز آیات را به نیّت ادا بخواند. همچنین است اگر مدّت گرفتن آنها بیشتر باشد، ولی فرد نماز را نخواند تا به اندازۀ خواندن یک رکعت یا کمتر، به آخر وقت آن مانده باشد، که در این صورت نماز آیات، باز هم باید به نیّت اداخوانده ‌‌شود.

ج۱، مسئله ۲۰۲۹ . اگر ماه در حالی که گرفته است غروب نماید، وقت ادای نماز آیات به پایان رسیده، هرچند فرد بداند ماه گرفتگی در مناطق دیگری که ماه هنوز غروب نکرده قابل مشاهده است و همین حکم، در مورد خورشید گرفتگی نیز جاری است.

ج۱، مسئله ۲۰۳۰ . موقعی که زلزله، رعد و برق و مانند اینها اتّفاق می‌افتد و انسان بخواهد احتیاط کرده و نماز آیات را به‌جا آورد (که این احتیاط در زلزله احتیاط واجب و در بقیّه احتیاط مستحب است)، اگر وقتشان وسعت داشته باشد مانند طوفان‌های شدید و طولانی، لازم نیست نماز آیات را فوراً بخواند؛

امّا اگر وقت تنگ باشد، مثل بسیاری از موارد زلزله، باید فوراً آن را بخواند طوری که در نظر عرف تأخیر محسوب نشود؛

البتّه اگر خواندن نماز را به تأخیر بیندازد تا زمان «متّصل به آیه» بگذرد، خواندن نماز آیات بر او واجب نیست، ولی احتیاط مستحب است که آن را بعداً بدون نیّت ادا و قضا بخواند.^[۴]

کیفیّت خواندن نماز آیات

ج۱، مسئله ۲۰۳۱ . نماز آیات دو رکعت است که در هر رکعت پنج رکوع دارد و به دو صورت خوانده می‌شود:

صورت اوّل: بعد از نیّت، تکبیرة الاحرام بگوید و یک بار حمد و یک سوره تمام بخواند و به رکوع برود و سر از رکوع بردارد، دوباره یک بار حمد و یک سوره تمام بخواند، باز به رکوع رود و همین‌ طور تا پنج مرتبه و بعد از بلند شدن از رکوع پنجم دو سجده نماید و برخیزد، و رکعت دوّم را هم مثل رکعت اوّل به‌جا آورد و تشهّد بخواند و سلام دهد.^[۵]

صورت دوّم: بعد از نیّت و تکبیرة الاحرام و خواندن حمد، آیه‏های یک سوره را پنج قسمت کند و یک آیه یا بیشتر از آن را بخواند؛ بلکه کمتر از یک آیه را نیز می‌تواند بخواند؛ ولی بنابر احتیاط لازم، باید جملۀ کامل باشد. همچنین بنابر احتیاط واجب، از اوّل سوره شروع کند و نیز بنابر احتیاط لازم، به گفتن «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏» به تنهایی اکتفا نکند^[۶] و پس از خواندن آیه با ویژگی‌هایی که ذکر شد به رکوع برود و سر بردارد و بدون اینکه حمد بخواند، قسمت دوّم از همان سوره را بخواند و به رکوع برود و همین طور تا پیش از رکوع پنجم، سوره را تمام نماید.

به‌طور مثال، فردی که می‌خواهد پس از حمد، سورۀ قدر را بخواند، چنین عمل می‌کند:

بعد از نیّت و تکبیرة الاحرام و خواندن سورۀ مبارکۀ حمد، می‌گوید:

«بِسْم اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ القَدْر».

سپس به رکوع رفته، بعد از آن می‌ایستد و می‌گوید: «وَما اَدْریکَ ما لَیْلَةُ القَدْر».

دوباره به رکوع رود و بعد از رکوع ایستاده و می‌گوید: «لَیْلَةُ القَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ».

باز به رکوع رفته، سر بر می‌دارد و می‌گوید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَالرُّوحُ فیها بِإِذْنِ رَبِّهِم مِنْ کُلِّ أَمْرٍ».

سپس به رکوع رفته و می‌ایستد و می‌گوید: «سَلامٌ هیَ حَتّی مَطْلَعِ الفَجْرِ».

و بعد از آن به رکوع پنجم می‌رود و بعد از سر برداشتن، دو سجده نموده، و رکعت دوّم را هم مثل رکعت اوّل به‌جا می‌آورد و بعد از سجدۀ دوّم، تشهّد خوانده و نماز را سلام می‌دهد و نیز جایز است که سوره را به کمتر از پنج قسمت تقسیم نماید؛ ولی هر وقت سوره را تمام کرد، لازم است حمد را قبل از رکوع بعدی در حال قیام بخواند، سپس مشغول خواندن سوره شود.

مثال سوره توحید: اگر فرد بخواهد در نماز آیات سورۀ توحید را بخواند، با توجّه به اینکه بنابر احتیاط واجب، نمی‌‌تواند به گفتن «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم‏» در یک قسمت اکتفا کند، جایز است به شیوۀ دیگری سورۀ توحید را پنج قسمت کند، به گونه‌‌ای که هر بخش، یک جملۀ کامل باشد؛ مثل اینکه سوره را این طور تقسیم نماید:

قسمت اوّل: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیم قُلْ هُوَ اللّهُ أَحَدٌ».

قسمت دوّم: «اَللّهُ الصَّمَدُ».

قسمت سوّم: «لَمْ یَلِدْ».

قسمت چهارم: «وَ لَمْ یُوْلَدْ».

قسمت پنجم: «وَلَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُواً أَحَدٌ».

همین طور، جایز است به کمتر از پنج قسمت تقسیم نماید؛ ولی هر وقت سوره را تمام کرد، لازم است حمد را قبل از رکوع بعدی در حال قیام بخواند، سپس مشغول خواندن سوره شود.

ج۱، مسئله ۲۰۳۲ . اگر فرد در یک رکعت از نماز آیات پنج مرتبه حمد و سوره بخواند و در رکعت دیگر یک حمد بخواند و سوره را پنج قسمت کند، مانعی ندارد.

احکام دیگر نماز آیات

ج۱، مسئله ۲۰۳۳ . خواندن نماز آیات خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی به جماعت‌، جایز است؛ ولی بنابر احتیاط واجب نماز آیات در غیر خورشید و ماه گرفتگی – به جماعت – صحیح نمی‌باشد.

ج۱، مسئله ۲۰۳۴ . مأموم در نماز آیاتِ خورشید گرفتگی و ماه گرفتگی که به جماعت برگزار می‌شود، می‌تواند قبل از رکوع‌های رکعت اوّل یا دوّم یا در اوّلین رکوع رکعت اوّل یا دوّم به جماعت اقتدا نماید؛ امّا اقتدا بعد از رکوع اوّل در هر رکعت محلّ اشکال است و احتیاط واجب در ترک آن است.

ج۱، مسئله ۲۰۳۵ . اگر نمازگزار در نماز آیات شک کند که چند رکعت خوانده و فکرش به جایی نرسد، نماز باطل است؛ امّا اگر به گمان یا اطمینان یا یقین برسد، به همان عمل می‌‌کند.

ج۱، مسئله ۲۰۳۶ . اگر نمازگزار در عدد رکوع‌‌ها شک کند بنا را بر کمتر می‌‌گذارد؛ مگر در صورتی ‌‌که شک کند چهار رکوع کرده یا پنج رکوع، چنانچه شک او بعد از محلّ باشد، مثل اینکه هنگام گفتن «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» یا در موقع رفتن به سمت سجده یا در سجده شک کند، در این موارد، به شک خود اعتنا نمی‌‌کند، امّا اگر در محلّ است و وارد عمل بعد نشده است، رکوعی را که شک دارد به‌جا آورده یا نه، باید به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۲۰۳۷ . اگر در نماز آیات موارد سجدۀ سهو پیش بیاید یا سجده را فراموش کرده تا محلّ تدارک آن بگذرد، باید به همان احکامی که برای نمازهای یومیّه ذکر شد، عمل نماید؛ و به‌طور کلّی، احکام شک و سهو نمازهای یومیّه در این نماز هم جاری است.

ج۱، مسئله ۲۰۳۸ . هر یک از رکوع‌‌های نماز آیات رکن است، که اگر عمداً کم یا زیاد شود، نماز باطل است. همچنین، اگر اشتباهاً کم شود نماز باطل می‏باشد و چنانچه سهواً زیاد شود، بنابر احتیاط واجب نماز باطل است.

ج۱، مسئله ۲۰۳۹ . آنچه در نمازهای یومیّه، واجب یا مستحب است، در نماز آیات هم واجب یا مستحب می‌باشد؛ ولی نماز آیات اذان و اقامه ندارد و اگر با جماعت خوانده می‌شود، بهتر است رجاءً به جای اذان و اقامه، سه مرتبه گفته شود: «الصَّلاة» و در غیر جماعت، گفتن سه مرتبه «الصَّلاة» وارد نشده است.

ج۱، مسئله ۲۰۴۰ . اگر مکلّف بداند خورشید یا ماه گرفته است و عمداً یا از روی فراموشی نماز آیات را نخواند تا وقت آن بگذرد، واجب است آن را قضا نماید و فرق ندارد تمام خورشید یا ماه گرفته باشد یا قسمتی از آن.

شایان ذکر است، اگر تمام خورشید یا ماه بگیرد و مکلّف از آن باخبر باشد و عمداً نماز آیات را نخواند تا زمان آن بگذرد، بنابر احتیاط واجب، باید برای قضای آن غسل کند.^[۷]

ج۱، مسئله ۲۰۴۱ . اگر تمام خورشید یا ماه گرفته باشد و فرد در آن زمان، از گرفتن خورشید یا ماه با خبر نشده باشد، باید قضای نماز آیات را بخواند؛ ولی اگر بخشی از ماه یا خورشید گرفته باشد و در آن زمان، فرد از گرفتن خورشید یا ماه باخبر نشده باشد، لازم نیست پس از آن، نماز آیات را قضا نماید.

ج۱، مسئله ۲۰۴۲ . اگر عدّه‏ای بگویند خورشید یا ماه گرفته، چنانچه فرد از گفتۀ آنان یقین یا اطمینان شخصی پیدا نکند و در میان آنان، اشخاصی که گفتۀ آنان شرعاً معتبر است مثل دو مرد عادل (که شهادت دهند) نباشد و فرد نماز آیات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته‏اند، در صورتی که تمام خورشید یا ماه گرفته باشد، باید قضای نماز آیات را بخواند؛ ولی اگر مقداری از آن گرفته باشد، خواندن قضای نماز آیات بر او واجب نیست؛

همچنین است حکم، اگر دو نفر که عادل بودن آنان معلوم نیست بگویند خورشید یا ماه گرفته، بعد معلوم شود که عادل بوده‏اند.

ج۱، مسئله ۲۰۴۳ . کسی که قضای چند نماز آیات بر او واجب است، چه همۀ آنها برای یک مورد بر او واجب شده باشد، مثلاً سه مرتبه خورشید گرفته و نماز آنها را نخوانده باشد و چه برای چند مورد نماز آیات بر او واجب شده باشد، مثلاً برای خورشید گرفتن و ماه گرفتن نماز آیات بر او واجب شده و آنها را نخوانده باشد، موقعی که قضای آنها را می‌خواند، لازم نیست معیّن کند که برای کدام یک از آنهاست.

ج۱، مسئله ۲۰۴۴ . همان طور که در مسألۀ «۲۰۳۰» ذکر شد، مکلّف باید پس از وقوع زلزله، فوراً نماز آیات را بخواند طوری که در نظر مردم تأخیر محسوب نشود؛ امّا اگر به هر دلیلی خواندن نماز آیات زلزله را به تأخیر بیندازد^[۸] تا زمان متّصل به حادثه زلزله بگذرد، خواندن نماز آیات بر او واجب نیست، هرچند احتیاط مستحب آن است که آن را بعداً بدون نیّت ادا و قضا بخواند.

ج۱، مسئله ۲۰۴۵ . اگر مکلّف بفهمد نماز آیاتی که برای خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی خوانده، باطل بوده، باید آن را دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نماید و اگر انسان متوجّه شود نماز آیاتی که برای زلزله خوانده، باطل بوده، در صورتی که زمان متّصل به حادثه زلزله گذشته باشد، نماز آیات از او ساقط است و لازم نیست آن را دوباره بخواند، هرچند احتیاط مستحب است که بعداً بدون نیّت ادا و قضا آن را بخواند.

ج۱، مسئله ۲۰۴۶ . اگر در حال حیض یا نفاس زن، خورشید یا ماه بگیرد، یا زلزله اتّفاق بیفتد، نماز آیات بر او واجب نیست و خواندن نماز آیات در این حال، صحیح نمی‏باشد و قضای آن هم واجب نیست، هرچند احتیاط مستحب است رجاءً بعد از پاکی، نماز آیات خورشید گرفتگی یا ماه گرفتگی را قضا نماید و نماز آیات زلزله را بدون نیّت ادا و قضا بخواند.

ج۱، مسئله ۲۰۴۷ . اگر در وقت نماز یومیّه، نماز آیات هم بر انسان واجب شود، چنانچه برای هر دو نماز وقت داشته باشد، هر کدام را ابتدا بخواند، اشکال ندارد، و اگر وقت یکی از آن دو تنگ باشد، باید اوّل آن را بخواند و اگر وقت هر دو تنگ باشد، باید اوّل نماز یومیّه را بخواند.

ج۱، مسئله ۲۰۴۸ . اگر انسان در بین نماز یومیّه بفهمد وقت نماز آیات تنگ است، چنانچه وقت نماز یومیّه هم تنگ باشد، باید آن را تمام کند بعد نماز آیات را بخواند و اگر وقت نماز یومیّه تنگ نباشد، آن را بشکند و اوّل نماز آیات و بعد نماز یومیّه را به‌جا آورد.

ج۱، مسئله ۲۰۴۹ . اگر انسان در بین نماز آیات بفهمد که وقت نماز یومیّه تنگ است، باید نماز آیات را ناقص بگذارد و بدون انجام عملی که نماز را باطل می‌کند مشغول نماز یومیّه شود و بعد از آنکه نماز را تمام کرد، پیش از انجام کاری که نماز را باطل می‌کند، بقیّۀ نماز آیات را از همان جا که رها کرده ادامه داده و بخواند.

مستحبات نماز آیات

ج۱، مسئله ۲۰۵۰ . رعایت موارد ذیل برای نمازگزار در نماز آیات، مستحب شمرده شده است:

۱. پیش از رکوع دوّم و چهارم و ششم و هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط پیش از رکوع دهم، قنوت بخواند نیز کافی است.

۲. پیش از رکوع و بعد از آن، تکبیر بگوید، مگر بعد از رکوع پنجم و دهم که مستحب است بگوید: «سَمِعَ اللّهُ‏ لِمَنْ حَمِدَهُ».

۳. نماز آیات ماه گرفتگی یا خورشید گرفتگی را تا آخر موقعی که گرفتگی برطرف می‌شود طول داده و ادامه دهد؛ ولی اگر نمازگزار، امام جماعت باشد که طول دادن نماز آیات موجب شود مأمومینی که پشت سر او اقتدا کرده‌اند به زحمت افتند، نماز را کوتاه و خفیف برگزار نماید.

۴. اگر قبل از باز شدن کامل گرفتگی از نماز فارغ شد، در محلّ نماز خود بنشیند و مشغول خواندن دعا شود یا نماز آیات را دوباره بخواند.

۵. سوره‌های بزرگ مثل «یس، النُّور، الکهف و الحِجْر» در نماز آیات بخواند، همچنین خواندن سورۀ کامل در هر قیامی مستحب است.^[۹]

۶. هر یک از رکوع و سجود را به اندازۀ قرائت (حمد و سوره) طول دهد.

۷. حمد و سورۀ نماز آیات را بلند بخواند.

۸. نماز را زیر آسمان بخواند.

۹. نماز را در مسجد بخواند.