۱. درآمد کسبی و غیر کسبی

[۵۶۳] [۵۶۴] [۵۶۵] [۵۶۶] [۵۶۷] [۵۶۸] [۵۶۹] [۵۷۰] [۵۷۱] [۵۷۲] [۵۷۳] [۵۷۴] [۵۷۵] [۵۷۶] [۵۷۷] [۵۷۸] [۵۷۹] [۵۸۰] [۵۸۱] [۵۸۲] [۵۸۳]

موارد خمس به‌طور مفصّل

۱. درآمد کسبی و غیر کسبی

قبل از بیان اموالی که به آن خمس تعلّق می‌گیرد، ابتدا احکام مربوط به «سال خمسی» ذکر می‌شود.

سال خمسی و احکام مربوط به آن

سال خمسی افراد شاغل

ج۲، مسئله ۵۶۳. فرد شاغل مانند تاجر، کاسب، صنعتگر، کارمند، کشاورز، معلّم، کارگر، پس از گذشت «یک سال از شروع به کسب و کار»، سال خمسی وی فرا می‌رسد و باید خمس آنچه را که از مخارج سالش زیاد می‌آید بپردازد، هرچند درآمد روز گذشته باشد؛ به این معنا که سر سال، باید خمس هر مالی را که موجود بوده و در مؤونه (هزینه‌ها و مخارج) صرف نشده – با توضیحاتی که در مسائل این فصل ذکر می‌شود – بپردازد.

بنابراین، ابتدای سال خمسی برای شاغلین، اولین روز شروع کسب و کار است و افراد شاغل نمی‌توانند برای هر منفعت و سود کسبشان، سال جداگانه‌ای در نظر بگیرند؛ البتّه کسانی که چند شغل دارند، ‌حکم مربوط به آنان در مسألۀ «۵۶۵» ذکر می‌شود.

ملاک شاغل بودن فرد

ج۲، مسئله ۵۶۴ ۵۶۴. ملاک شاغل بودن فرد در فصل «خمس» آن است که درآمد کسبی وی در طول سال، نسبت به مخارج و مصارف سالیانه‌اش، مقدار قابل توجّهی باشد؛

مثلاً اگر درآمد کسبی فرد، به اندازۀ «۵» درصد مخارج و مصارف وی باشد، این فرد، عرفاً شاغل به حساب نمی‌آید؛ امّا اگر درآمد کسبی او «۲۵» درصد مخارجش باشد، عرفاً شاغل می‌باشد و در موارد تردید عرفی، مراعات مقتضای احتیاط بین احکام شاغل و غیر شاغل، که در مسائل بعد ذکر می‌شود ترک نشود.

فرد شاغلی که چند نوع کسب دارد

ج۲، مسئله ۵۶۵. اگر فرد شاغل، چند نوع کسب متفاوت داشته باشد – مانند کارمندی، تجارت، کشاورزی – که حساب دخل و خرج آنها از هم جدا می‌باشد، در صورتی که درآمد حاصل از هر رشته، مقدار قابل توجّهی باشد، می‌تواند برای هر رشتۀ کسبی، سال جداگانه‌ای قرار دهد؛

امّا اگر فرد از رشتۀ کارمندی – مثلاً – درآمد قابل توجّهی داشته باشد، ولی درآمد وی از رشتۀ تجارت یا کشاورزی اندک باشد، نمی‌تواند برای درآمد حاصل از تجارت یا کشاورزی سال جداگانه قرار دهد و درآمد حاصل از آن، با همان سال خمسی رشتۀ کارمندی لحاظ می‌شود.

ج۲، مسئله ۵۶۶. حکم مسألۀ قبل مربوط به کسانی است که رشته‌های مختلف کسبی داشته باشند.

‌بنابراین، فردی که مشغول به نوعی فعالیّت تجاری است، مثلاً مغازۀ پارچه فروشی دارد و از این راه درآمد قابل توجّهی دارد، چنانچه علاوه بر آن مشغول فعالیّت تجاری دیگری نیز شود، مثلاً مغازه کفش فروشی افتتاح نماید، نمی‌تواند برای کفش فروشی سال خمسی جداگانه قرار دهد و باید همان سال خمسی سابقش که مربوط به پارچه فروشی است را برای هر دو فعالیّت تجاری لحاظ نماید.

این حکم در مورد کشاورزی که اقدام به فعالیّت زراعی در محصولات متنوّع مثلاً گندم، برنج و حبوبات می‌نماید و امثال آن نیز جاری است.

افرادی که درآمد کسبی آنان در مواقع خاصّی از سال است

ج۲، مسئله ۵۶۷. کسانی که درآمد آنان در مواقع خاصّی از سال می‌باشد، مانند برخی از اهل منبر و برخی از باغداران و کشاورزان، اگر مجموع درآمد کسبی آنها در طول یک سال نسبت به مخارج و مصارف سالیانۀ ‌آنها مقدار قابل توجّهی باشد، شاغل محسوب می‌شوند و نمی‌توانند برای هر درآمدی، سال خمسی جداگانه‌‌‌ای قرار دهند.

افرادی که اموالشان را به مضاربه یا اجاره و مانند آن داده‌اند

ج۲، مسئله ۵۶۸. فردی که خودش اشتغال به کاری ندارد، ولی سرمایه‌ای دارد که آن را به مضاربه و مانند آن داده یا آن را به عنوان سرمایه‌گذاری وکالتی مطابق عقود اسلامی در بانک و مانند آن گذاشته و یا منزل یا مغازه‌ای دارد که آن را به اجاره داده است و از این راه کسب درآمد می‌کند، چنانچه درآمد حاصل از آن قابل توجّه باشد – که توضیح آن در مسألۀ قبل بیان شد – شاغل محسوب می‌شود و باید احکام خمسی شاغلین را رعایت نماید.

درآمدهای اتّفاقی افراد شاغل

ج۲، مسئله ۵۶۹. افراد شاغل نمی‌توانند برای درآمدهای اتّفاقی خود مانند سودی که از ‌فروش شیء دیگری که مورد کسب شغلی آنها نیست، به دست آمده یا مالی که به آنان هدیه داده شده، سال جداگانه‌ای قرار دهند.

ج۲، مسئله ۵۷۰. فردی که مثلاً‌ هم تاجر است و هم کارمند و برای هر کدام طبق ضابطه‌ای که در مسألۀ «۵۶۵» بیان شد، سال خمسی جداگانه دارد، چنانچه درآمد غیر شغلی مانند هدیه و جایزه برای وی حاصل شود، مخیّر است درآمد مذکور را با سال خمسی هر کدام از تجارت یا کارمندیش لحاظ نماید؛ ولی نمی‌تواند برای ‌آن، سال خمسی جداگانه‌ای قرار دهد.

پایان سال خمسی (ساعت خمسی)

ج۲، مسئله ۵۷۱. منظور از به پایان رسیدن سال خمسی برای فرد شاغل بعد از سپری شدن یک سال، فرا رسیدن ساعتی است که فرد در آن ساعت شروع به شغل خویش نموده است؛^[۱]

مثلاً فردی که آغاز به فعالیّت شغلیش در ساعت ده صبح بوده است، بعد از سپری شدن یک سال در همان ساعت ده صبح، سال خمسی او به پایان می‌رسد و نمی‌تواند در باقیماندۀ درآمدش تصرّف نماید، هرچند آن روز تمام نشده باشد.

ج۲، مسئله ۵۷۲. فرد شاغلی که حساب سال نداشته‌ و روز آغاز به فعالیّت شغلیش اصلاً معلوم نیست، چنانچه با مصالحه با حاکم شرع یا وکیل وی، خمس اموالش تا آن لحظه را محاسبه و اقدام به پرداخت آن نماید، زمان پرداخت خمس، ساعت خمسی او محسوب می‌شود و با سپری شدن یک سال، در همان ساعت، سال خمسی وی به پایان می‌رسد.

سال خمسی غیر شاغلین

ج۲، مسئله ۵۷۳. افراد غیر شاغل یعنی کسانی که شغلی ندارند که از آن مخارج زندگیشان را به دست آورند و از کمک دولت یا مردم استفاده می‌کنند یا آنکه اتّفاقاً درآمدی به دست می‌آورند، بعد از آنکه یک سال از موقعی که آن فائده و درآمد را به دست آورده‌ و مالک شده‌اند، بگذرد، باید خمس مقداری را که از مخارج سالشان زیاد آمده بپردازند و می‌توانند برای هر درآمد و سودی، سال جداگانه‌ای در نظر بگیرند.

ج۲، مسئله ۵۷۴. در مورد افراد غیر شاغل، زمان شروع سال خمسی برای هر درآمد، هنگامی است که مالک آن درآمد می‌شوند و نه زمان تبدیل آن؛

مثلاً شخصی که شاغل نیست و از کمک فرزندانش زندگی خویش را اداره می‌کند، چنانچه یکی از فرزندانش در تاریخ اوّل مهر ماه، مبلغ ۴۰۰,۰۰۰ تومان به وی هدیه دهد و او در تاریخ اوّل آذرماه، با این مبلغ مقداری برنج خریداری نماید، ابتدای سال خمسی مربوط به برنج‌، زمان مالک شدن مبلغی که با آنها برنج را خریداری نموده – یعنی اوّل مهرماه – می‌باشد و نه زمان تبدیل این مبلغ به برنج (اول آذرماه)؛ پس اگر تا اوّل مهرماه سال آینده، برنج‌ها باقی بماند، باید خمس مقدار باقی مانده را بپردازد.^[۲]

ج۲، مسئله ۵۷۵. فرد غیر شاغل در صورتی که درآمدی به دست آورد، وقتی از زمان مالکیّت آن یک سال بگذرد، سال خمسی همان درآمد به پایان رسیده و نمی‌تواند در آن درآمد تصرّف کند یا آن را صرف در مؤونه نماید، هرچند یک ساعت گذشته باشد.

فرد شاغلی که در بین سال باز نشسته شده یا شغل خویش را رها کرده

ج۲، مسئله ۵۷۶. اگر فرد شاغل در بین سال خمسی، بازنشسته شده یا شغل خویش را رها نماید و بیکار گردد و قصد نداشته باشد مجدّداً مشغول کار شود، لازم است تا پایان سال خمسی مربوط به شغلش، احکام فرد شاغل را مراعات نماید؛

پس از‌ آن، در صورتی که بیکار باشد و مشغول شغل جدیدی نشود، احکام مربوط به فرد غیر شاغل در مورد وی جاری می‌شود و می‌تواند برای هر درآمدی که مالک می‌شود، سال خمسی جداگانه-ای قرار دهد.

قمری، شمسی یا میلادی قرار دادن سال خمسی

ج۲، مسئله ۵۷۷. انسان می‌تواند سال خمسی را «شمسی» یا «قمری» یا «میلادی» قرار دهد.

تغییر سال خمسی

ج۲، مسئله ۵۷۸. تغییر دادن زمان سال خمسی به صورت ذیل جایز است:

الف. اگر فرد بخواهد سال خمسی خود را عقب بیندازد، مثلاً سال خمسیش اوّل فروردین بوده و بخواهد آن را اوّل تیرماه قرار دهد، باید اوّل فروردین، خمس مالش را پرداخت کند؛ سپس با فرا رسیدن اوّل‌ تیرماه نیز ‌خمس در‌آمد سه ماه اخیر ‌را بپردازد؛ با این کار، سال خمسی فرد تغییر می‌کند

ب. اگر فرد بخواهد سال خمسی‌اش را زودتر قرار دهد، مثلاً از اوّل فروردین به اوّل دی‌ماه تغییر دهد، باید اوّل دی‌ماه یعنی سه ماه زودتر خمس مجموع درآمدهایش را بپردازد تا سالش عوض شود.

شایان ذکر است، برای تقدیم یا تأخیر سال خمسی نیّت تنها کافی نیست. بنابراین، اگر فرد قصد دارد سالش را مثلاً زودتر قرار دهد، باید درآمدهایی داشته باشد و خمس آن را بپردازد، در این صورت سال خمسی وی تغییر پیــدا می‌نماید.

ج۲، مسئله ۵۷۹. کسی که سال خمسی او قمری است، قبل از فرا رسیدن سال قمری، تغییر آن به سال شمسی جایز است.

امّا اگر سال خمسی قمری وی به پایان رسیده، به درآمدهای مازادش خمس تعلّق گرفته و تأخیر آن تا فرا رسیدن سال شمسی جایز نیست؛ ولی می‌تواند سال خمسی جدیدش را سال شمسی قرار دهد.

شک در فرا رسیدن سال خمسی

ج۲، مسئله ۵۸۰. فردی که درآمدهایی را به دست آورده، ولی هنوز آن را صرف در مؤونه نکرده و شک دارد که سال خمسی بر آن گذشته – با توضیحی که در ادامه خواهد آمد – تا پرداخت خمس‌ آن واجب باشد یا آنکه هنوز سال خمسیش فرا نرسیده و صرف آن در مؤونۀ زندگی جایز است، در این صورت می‌تواند بناء بگذارد که هنوز سال خمسی بر آن سپری نشده است؛

مثلاً فرد شاغلی که حساب سال داشته، ولی دفترچۀ حساب سالش مفقود شده و نداند سال خمسیش اوّل تیرماه است یا اوّل مهرماه، چنانچه درآمدی در شهریورماه به دست آورده باشد، لازم نیست اوّل مهر خمس‌ آن را بپردازد و می‌توانــد آن را در مؤونۀ زندگیش تا قبل از فرا رسیدن اوّل تیرماه سال آینده هزینه نماید.

البتّه اگر فرد مقصّر محسوب می‌شود، مانند فرد شاغلی که حساب سال نداشته و در محاسبۀ خمس اموالش سهل‌انگاری نموده و بدین جهت زمان شروع در کسب خویش‌که‌ آغاز سال خمسی ‌وی محسوب می‌شود را به یاد ندارد یا زمان تحقّق درآمدهایش را نمی‌داند، احتیاط واجب است که با حاکم شرع به نسبت احتمال مصالحه نماید.^[۳]

فرا رسیدن سال خمسی با فوت فرد

ج۲، مسئله ۵۸۱. اگر فرد درآمدی به دست آورد و در بین سال بمیرد، مقداری از درآمدش که تا موقع وفات وی صرف در مؤونه شده است خمس ندارد، ولی واجب است خمس درآمد باقیماندۀ او بدون انتظار کامل شدن سال، فوراً پرداخت شود و مخارج بعد فوت مانند هزینۀ کفن و دفن و مراسم ترحیم از درآمد باقیمانده قابل کسر نمی‌باشد.

البتّه اگر میّت از کسانی بوده که عمداً خمس نمی‌داده و وصیّت به دادن خمس هم ننموده است، پرداخت خمس درآمدهایش بر ورثه واجب نیست.

پرداخت خمس هنگام حصول درآمد، ‌قبل از فرا رسیدن سال خمسی

ج۲، مسئله ۵۸۲. انسان می‌تواند در بین سال هر وقت درآمدی به دستش آمد، خمس آن را بدهد و می‌تواند پرداخت خمس را تا آخر سال به تأخیر بیندازد؛ ولی اگر بداند آن درآمد تا آخر سال باقی مانده و به آن نیاز پیدا نمی‌کند، بنابر احتیاط واجب، باید فوراً خمس آن را بدهد.^[۴]

اموالی که هم متعلّق خمس می‌شوند و هم زکات

ج۲، مسئله ۵۸۳. خمس از زمان حاصل شدن درآمد (تحقّق ربح) به مال تعلّق می‌گیرد، هرچند زمان استقرار آن برای شاغلین، انتهای سال خمسی و برای غیر شاغلین، پس از سپری شدن یک سال است و فرد می‌تواند مال را قبل از زمان مذکور صرف در مؤونه نماید؛

بر این اساس، نسبت به اموالی که متعلّق خمس و زکات هر دو می‌شوند، زمان تعلّق خمس بر زمان تعلّق زکات مقدّم است، هرچند گاهی زمان استقرار زکات مقدّم بر زمان استقرار خمس می‌باشد.

مثلاً اگر به فرد غیر شاغلی «۶۰» گوسفند هدیه شود، پس از سپری شدن ۱۱ ماه از زمان مالکیّت آنها با ورود به ماه دوازدهم، به «۴۰» گوسفند از گوسفندان مذکور – با تحقّق شرایط وجوب زکات – زکات تعلّق می‌گیرد و باید یک گوسفند را بابت زکات بپردازد و بعد از گذشت دوازده ماه از زمان مالکیّت، باید فرد خمس باقیماندۀ گوسفندان (پنجاه و نه گوسفند) را در صورتی که مؤونه محسوب نشوند بپردازد؛^[۵]

امّا چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان مذکور «۴۰» عدد باشد، با ورود به ماه دوازدهم زکات به آنها تعلّق نمی‌گیرد؛ زیرا یک پنجم مشاع گوسفندان، خمس محسوب می‌شود. بنابراین، تعداد گوسفندانی که وی شرعاً مالک است به حدّ نصاب اول زکات گوسفند نمی‌رسد، ولی وی باید بعد از گذشت ۱۲ ماه از زمان مالکیّت، خمس چهل گوسفند را که مؤونه محسوب نمی‌شود، بپردازد.

همچنین، اگر فرد شاغل مثلاً ۶‌ ماه به انتهای سال خمسیش مانده، «۶۰» گوسفند را مالک شود، در صورتی که گوسفندان مذکور باقی مانده و مؤونه محسوب نشوند، باید خمس آنها را در سر سال خمسی بپردازد و با ورود به ماه دوازدهم از زمان مالکیّت گوسفندان – با تحقّق شرایط وجوب زکات – باید زکات «۴۰» گوسفند از گوسفندان باقیمانده را بپردازد؛ امّا چنانچه در مثال فوق، تعداد گوسفندان «۴۰» عدد باشد و در انتهای سال خمسی «۱۰» گوسفند بابت خمس داده شود، باقیماندۀ گوسفندان کمتر از حدّ نصاب اول زکات گوسفند بوده، بنابراین زکات ندارند.