شرایط دریافت‌کننده زکات

[۹۹۱] [۹۹۲] [۹۹۳] [۹۹۴] [۹۹۵] [۹۹۶] [۹۹۷] [۹۹۸] [۹۹۹] [۱۰۰۰] [۱۰۰۱] [۱۰۰۲] [۱۰۰۳] [۱۰۰۴] [۱۰۰۵] [۱۰۰۶] [۱۰۰۷]

شرایط کسانی که مستحقّ زکات‌اند

مستحقّین زکات که می‌توان زکات را به آنان پرداخت نمود، علاوه بر شروطی که سابقاً گذشت، باید دارای شرایط دیگری نیز باشند که در مسائل بعد ذکر می‌شود.

شرط اول: زکات گیرنده باید شیعۀ دوازده امامی باشد

ج۲، مسئله ۹۹۱. کسی که انسان می‏تواند زکات خود را به او بدهد، باید شیعۀ دوازده امامی باشد؛^[۱]

بنابراین، اگر انسان کسی را شیعه بداند و به او زکات بدهد، بعد معلوم شود شیعه نبوده، باید دوباره زکات بدهد، حتّی اگر تحقیق کرده یا به حجّت شرعی (مثل بیّنه) استناد کرده باشد، بنابر احتیاط واجب، باید دوباره زکات را بپردازد.^[۲]

ج۲، مسئله ۹۹۲. اگر شیعۀ فقیر، بچّۀ نابالغ یا دیوانه باشد، انسان می‌تواند به ولیّ شرعی او زکات بدهد، به قصد اینکه آنچه می‌دهد ملک طفل یا دیوانه باشد و می‌تواند خودش یا به وسیلۀ یک نفر امین زکات را به مصرف طفل یا دیوانه برساند؛

ولی نباید این کار با حقّ حضانت (سرپرستی) کسی که بچّه را نگهداری می‌کند یا ولایت فردی که ولیّ شرعی او است منافات داشته باشد و باید موقعی که زکات را به مصرف آنان می‌رساند، نیّت زکات کند.

شرط دوّم: زکات گیرنده زکات را در مسیر حرام مصرف نکند

شرط سوّم: بنابر احتیاط واجب پرداخت زکات کمک به گناه یا تشویق بر کار قبیح و ناپسند برای گیرندۀ آن محسوب نشود

شرط چهارم: بنابر احتیاط واجب شراب‌خوار و بی‌نماز نبوده و آشکارا معصیت نکند

ج۲، مسئله ۹۹۳. احکام مربوط به شرط دوّم و سوّم و چهارم در مورد مستحقّین زکات، همانند مبحث خمس می‌باشد که تفصیل آن در مبحث «مصرف خمس» بیان شد.

شرط پنجم: زکات گیرنده، واجب النّفقۀ زکات دهنده نباشد

جایز نبودن پرداخت نفقات واجب یا توسعه‌ای از زکات (بنابر احتیاط واجب)

ج۲، مسئله 994. انسان نمی‌تواند مخارج و نفقات لازم کسی را که مثل اولاد یا پدر و مادر یا زن دائمی خویش، که نفقه و مخارجش بر او واجب است از زکات بدهد.

شایان ذکر است، حکم مذکور در مورد اجداد و جدّات – هر چه بالا روند – و نیز نوه‌ها – هر چه پایین آیند – بنابر احتیاط واجب می‌باشد.

همچنین، بنابر احتیاط واجب، نباید زکات خود را به فردی ‌که واجب النّفقۀ او محسوب می‌‌شود، بدهد که در نفقات توسعه‌‌ای ‌غیر واجبش صرف نماید، در صورتی ‌که فرد توانایی داشته باشد آن را از مالش مجّاناً بدهد.

البتّه این حکم در موردی است که پرداخت زکات، به عنوان فقر باشد؛ امّا اگر زکات را به عنوان دیگری به او بدهد، اشکال ندارد؛ مثل اینکه آن فرد، «غارِم و بدهکار» یا «ابن السبیل» باشد و از جهت مذکور استحقاق دریافت زکات را داشته باشد.

فردی که قادر به تأمین نفقات از غیر زکات نیست

ج۲، مسئله ۹۹۵. اگر فرد تمکّن و توانایی نداشته باشد نفقات کسی را که مسؤولیّت تأمین نفقات وی بر عهدۀ اوست بدهد (از انفاق عاجز باشد)، می‌تواند زکات خویش را – با رعایت سایر شرایط استحقاق – به وی بپردازد، هرچند احتیاط مستحب ترک این کار است.

پرداخت زکات به واجب النفقه جهت تأمین نفقات دیگران

ج۲، مسئله ۹۹۶. اگر مسؤولیّت تأمین نفقات افرادی بر عهدۀ فردی باشد که خود واجب النفقۀ شخص دیگر است، ولی آن افراد واجب النفقۀ شخص مذکور محسوب نشوند و تأمین نفقات آنان بر وی واجب نباشد، چنانچه فرد مذکور توانایی تأمین نفقات آن افراد را نداشته باشد، آن شخص می‌تواند – با رعایت سایــــر شرایط استحقاق – زکاتش را به فرد مذکــور بدهــد که به مصــرف آنان برسانــد.

جهت توضیح حکم مذکور، چند مثال ذکر می‌شود:

مثال اوّل: اگر فرزند انسان فقیر باشد و نتواند مخارج همسر دائمیش (عروس انسان) را بپردازد، انسان می‌تواند زکات خویش را – با رعایت سایر شرایط استحقاق – به پسرش داده تا آن را صرف نفقات همسرش نماید.

مثال دوّم: اگر پدر انسان فقیر باشد و نتواند مخارج همسر دائمیش (زن پدر یا نامادری انسان) را بپردازد، فرزند می‌تواند زکات خویش را – با رعایت سایر شرایط استحقاق – به پدرش داده تا آن را صرف نفقات همسرش نماید.

مثال سوّم: اگر زوجۀ انسان، سرپرستی فرزندانی را که از شوهر سابقش دارد عهده‌دار باشد و شوهر سابق یا کسی که نفقۀ اولاد بر او واجب است، مخارج اولاد را ندهد و زوجه نیز فقیر باشد و نتواند مخارج فرزندانش را بدهد، انسان می‌تواند زکات خویش را – با رعایت سایر شرایط استحقاق – به همسرش داده تا آن را صرف نفقات اولادش از شوهر سابق نماید.

پرداخت زکات به فقیری که مسؤولیّت تأمین نفقاتش بر عهده شخص دیگر است

ج۲، مسئله ۹۹۷. پرداخت زکات به زن فقیری که همسر دائمی فردی است و شوهرش نفقۀ او را می‌پردازد، جایز نیست؛ بلکه اگر شوهرش می‌تواند نفقۀ همسرش را بدهد، ولی از پرداخت نفقه امتناع می‌ورزد، چنانچه بتوان او را – بدون مشقّتی که معمولاً تحمّل نمی‌شود (حَرَج) – مجبور به پرداخت نفقه کرد، (هر چند با مراجعه به مراکز دولتی و حکومتی)، نمی‌توان به چنین زنی زکات داد؛

امّا اگر شوهر نمی‌تواند مخارج او را بدهد یا با وجود اینکه توانایی دارد آن را نمی‌دهد و مجبور کردن او به پرداخت نفقه امکان ندارد یا حَرَجی است، می‌توان با رعایت سایر شرایط استحقاق به وی زکات داد.

ج۲، مسئله ۹۹۸. در موارد دیگر – غیر از مورد زنی که عقد دائم شوهرش است که حکم آن در مسألۀ قبل بیان شد – اگر فقیری واجب النّفقۀ شخص یا اشخاصی باشد و آن شخص یا اشخاص آمادگی داشته باشند نفقۀ وی را بپردازند، چنانچه مطالبۀ نفقه از آنان با منّتی که معمولاً قابل تحمّل نیست (حَرَج) همراه نباشد، پرداخت زکات به فقیر مذکور بنابر احتیاط واجب جایز نیست.

امّا اگر آن شخص یا اشخاص عاجز و ناتوان از پرداخت نفقۀ وی باشند یا نفقه دادن آنان با منّتی همراه باشد که به‌طور معمول غیر قابل تحمّل (حَرَجی) است یا با وجود تمکّن مالی حاضر به تأمین نفقات وی نیستند و عمداً امتناع می‌ورزند، در چنین مواردی، می‌توان با رعایت سایر شرایط استحقاق به فقیر مذکور زکات داد، چه اینکه اجبار آنان بر پرداخت نفقه ممکن باشد و چه ممکن نباشد.

پرداخت زکات زوجه به شوهر فقیر خویش

ج۲، مسئله ۹۹۹. زن می‌تواند به شوهر خود که شرعاً فقیر محسوب می‌شود و سایر شرایط استحقاق زکات را دارا است، زکات بدهد، هرچند شوهر زکات را صرف مخارج خود آن زن نماید.

پرداخت زکات بابت نفقات زوجه‌ای که حقّ نفقه ندارد

ج۲، مسئله ۱۰۰۰. زنی که عقد موقّت شده اگر فقیر باشد، شوهرش و دیگران می‌توانند – با رعایت سایر شرایط استحقاق^[۳] – به او زکات بدهند.^[۴]

شایان ذکر است، این حکم در مورد زنی که در عقد دائم فرد می‌باشد و فقیر است، ولی نفقه‌اش با شرط ضمــن عقــد و ماننــد آن ساقط شــده، نیز جاری اســت؛

امّا اگر ساقط شدن نفقه به سبب ناشزه بودن باشد، حکم مذکور محلّ اشکال است و احتیاط واجب در ترک پرداخت زکات به اوست.

پرداخت زکات به فرزند جهت ادای بدهی

ج۲، مسئله ۱۰۰۰. اگر انسان زکات را به فرزندش بدهد که با آن دین و بدهی خود را ادا کند، در صورتی که فرزند مذکور استحقاق دریافت زکات را دارا باشد، مثل اینکه فقیر یا غارم باشد، اشکال ندارد.

پرداخت زکات جهت هزینه ازدواج فرزند یا پدر

ج۲، مسئله ۱۰۰۲. پدر می‌تواند به پسرش که احتیاج به ازدواج دارد و استحقاق دریافت زکات را نیز دارا می‌باشد، مثل اینکه فقیر است، زکات خود را بدهد تا زن بگیرد و حکم پسر نسبت به پدر خویش نیز، همین طور است.

پرداخت زکات به واجب النفقه بعد از وفات

ج۲، مسئله ۱۰۰۳. اگر فرد بمیرد و زکات بدهکار باشد، چنانچه کسانی که واجب النّفقۀ او در زمان حیات بوده‌اند، فقیر باشند، می‌توان زکات مذکور را – با رعایت سایر شرایط استحقاق – به آنان پرداخت نمود.

شرط ششم: در صورتی که زکات دهنده عام و غیر سیّد است، زکات گیرنده، هاشمی و سیّد نباشد

ج۲، مسئله ۱۰۰۴. زکات فرد عام (غیر سیّد) بر فرد سیّد حرام است و سیّد نمی‌تواند از غیر سیّد زکات بگیرد،^[۵] مگر در حال اضطرار و بنابر احتیاط واجب، باید اضطرار به حدّی باشد که نتواند از خمس و سایر وجوهات، مخارج خود را تأمین کند و بنابر احتیاط واجب، در صورت امکان باید در هر روز به گرفتن مخارج ضروری همان روز اکتفا کند؛ امّا شخص سیّد، می‌تواند زکاتش را به فرد سیّد یا غیر سیّد بدهد.

ج۲، مسئله ۱۰۰۵. در حرام بودن زکات فرد عام بر سیّد، فرقی بین سهم فقرا و سایر موارد مصرف زکات – حتّی سهم عاملین و کارگزاران زکات و سهم فی سبیل اللّه – نمی‌باشد؛^[۶] همچنان که فرق ندارد خود فرد بخواهد زکات را به مستحقّ بپردازد یا این کار توسط حاکم شرع انجام شود.

ج۲، مسئله ۱۰۰۶. حرام بودن زکات فرد غیر سیّد بر فرد سیّد، اختصاص به مورد زکات واجب دارد و شامل زکات مستحبی نمی‌شود. بنابراین، در اموالی که پرداخت زکات آنها مستحب است، دادن زکات مستحبی فرد عام به فقیر سیّد، به خودی خود اشکال ندارد.

ج۲، مسئله ۱۰۰۷. به کسی که معلوم نیست سیّد است یا نه، می‌توان زکات داد؛ ولی اگر خودش، ادّعای سیادت کند، جایز نیست فرد غیر سیّد به او زکات بدهد و در این صورت، با دادن زکات به چنین فردی، زکات از او ساقط نمی‌شود.

شایان ذکر است، راه‌های اثبات سیادت در مسألۀ‌ «۸۰۵» ذکر شد.