۱. محارم انسان
ج۴، مسئله ۷۲ . ازدواج با افرادی که به انسان مَحرم هستند، حرام و باطل است؛ محارم سه دسته‌اند:
- ۱. محارم نسبی؛
- ۲. محارم سببی؛
- ۳. محارم رضاعی.
توضیح این سه دسته، در مسائل بعد ذکر میشود.
الف. محارم نسبى
ج۴، مسئله ۷۳ . افرادی که از راه «نَسَب» به انسان مَحرم می‌باشند (محارم نسبی)، عبارتند از:
- ۱. پدر و مادر؛
- ۲. پدربزرگ (پدرِ پدر و پدرِ مادر) و مادربزرگ (مادرِ مادر و مادرِ پدر)، هر چه بالا روند؛
- ۳. فرزندان و اولاد آنان، هر چه پایین روند؛ مانند نوه، نبیره و نتیجه؛
- ۴. خواهر و برادر (چه اینکه پدر و مادری باشند یا تنها پدری باشد یا تنها مادری) و فرزندان آنان، هر چه پایین روند؛ مانند خواهرزاده و برادرزاده؛
- ۵. عمو و عمّه (چه اینکه پدر و مادری باشند یا تنها پدری باشد یا تنها مادری)، هر چه بالا روند، مانند عمو و عمّۀ پدر و مادر.[۱]
- ۶. دایى و خاله (چه اینکه پدر و مادری باشند یا تنها پدری باشد یا تنها مادری)، هر چه بالا روند، مانند دایى و خالۀ پدر و مادر.[۲]
ج۴، مسئله ۷۴ . ازدواج با محارم نسبی باطل است و فرقی نیست محرمیّت از طریق ازدواج صحیح و شرعی حاصل شود یا از طریق وطی به شبهه یا زنا. بنابراین، اگر مثلاً زن و مردی – العیاذ باللّه – مرتکب زنا شوند، فرزند آنان که از زنا متولّد میشود با آنان محرم است.
ب. محارم سببى
ج۴، مسئله ۷۵ . «محارم سببی» کسانی هستند که بر اثر ازدواج (دائم یا موقّت) با زوج یا زوجه محرم میشوند؛
محارم سببی دو گروه هستند؛ گروهی که با زوج محرم میشوند و گروهی که با زوجه محرم می‌گردند و توضیح آنها در مسائل بعد ذکر میشود.
افرادی که به زوج محرم میشوند
ج۴، مسئله ۷۶ . مرد (زوج) از میان خویشاوندان زوجه، با افراد ذیل محرم میشود:
۱. مادر زن (نسبی یا رضاعی)؛
۲. مادربزرگ زن (مادرِ پدر زن و مادرِ مادر زن) هر چه بالا رود؛ چه اینکه نسبی باشند یا رضاعی؛
۳. دختری که زن از شوهر دیگرش دارد و نوه‌های او هرچه پایین روند، مانند دخترِ دختر زن و دخترِ پسر زن (نسبی[۳] یا رضاعی) که او را «رَبیبه» مینامند و حکم مذکور، شامل دخترانی که بعد از عقد ازدواج به دنیا میآیند نیز میشود.[۴]
شایان ذکر است، محرم شدن شوهر به دختران و نوه‌های همسرش (ربیه)، در صورتی حاصل میشود که با وی نزدیکی[۵] نماید،[۶] ولی در غیر این مورد برای حصول محرمیّت، نزدیکی شرط نیست و با اجرای صیغۀ عقد ازدواج محرمیّت حاصل میشود.
به عبارت دیگر، داماد انسان،[۷] داماد فرزند انسان و شوهر مادر انسان[۸] – با توضیحی که بیان شد – با وی محرم می‌باشند.
افرادی که به زوجه محرم میشوند
ج۴، مسئله ۷۷ . زن (زوجه) از میان خویشاوندان زوج، با افراد ذیل محرم میشود:
۱. پدر شوهر (نسبی یا رضاعی)؛
۲. پدربزرگ شوهر (پدرِ پدر شوهر و پدر مادر شوهر) هر چه بالا رود؛ چه اینکه نسبی باشند یا رضاعی؛[۹]
۳. پسرهای شوهر که از همسر دیگرش دارد و نوه‌های او هرچه پایین روند، مانند پسرِ پسر شوهر و پسرِ دختر شوهر (نسبی یا رضاعی) و حکم مذکور شامل پسرانی که بعد از عقد ازدواج از همسر دیگر به دنیا میآیند نیز میشود.[۱۰]
به عبارت دیگر عروس انسان،[۱۱] عروس فرزند انسان، همسر پدر انسان[۱۲] – با توضیحی که بیان شد – با وی محرم می‌باشند.
سایر مسائل مربوط به محارم سببی
محرم نبودن فرزندان قبلی زوج و زوجه به یکدیگر
ج۴، مسئله ۷۸ . اگر مردى که فرزند دارد با زنی ازدواج نماید که او هم از شوهر قبلى خود دارای فرزند می‌باشد، فرزند یا فرزندان همسر اوّل فرد، به فرزند یا فرزندان همسر دوّم وی محرم نیستند، چون نه پدرشان یکى است و نه مادرشان؛
ولی اگر مردی که از همسر قبلی خود فرزند دارد، از همسر جدیدش فرزند‌دار شود، اولاد جدیدش، خواهر و برادر پدری اولاد قبلی وی محسوب شده و با هم محرمند، زیرا پدرشان یکی است و محرم نسبی یکدیگر می‌باشند.
همین طور، زنی که از همسر قبلی خود فرزند دارد، چنانچه از همسر جدیدش فرزند‌دار شود، اولاد جدیدش، خواهر و برادر مادری اولاد قبلی وی محسوب شده و با هم محرمند، زیرا مادرشان یکی است و محرم نسبی یکدیگر می‌باشند.
ازدواج مرد با دختر همسر و خواهر همسرش
ج۴، مسئله ۷۹ . اگر انسان با زنی که از همسر سابقش دختر دارد ازدواج نماید، همان طور که در مسألۀ «۷۶» ذکر شد، در صورت نزدیکی با همسر خویش برای همیشه با دختر وی محرم میشود؛[۱۳] ولی تا زمانی که با وی نزدیکی نکرده، بنابر احتیاط لازم نمی‌تواند همزمان با دختر وی نیز ازدواج نماید[۱۴] و اگر قبل از نزدیکی همسرش را طلاق داده یا همسرش فوت نماید می‌تواند با دختر وی ازدواج کند.
ج۴، مسئله ۸۰ . مرد تا زمانی که رابطۀ زوجیّت وی با همسرش باقی است – چه در ازدواج دائم و چه موقّت – نمی‌تواند با خواهر همسرش ازدواج کند؛ چه اینکه خواهر نسبی باشد یا رضاعی و چه ازدواج دائم باشد یا موقّت و در صورتی که اقدام به این امر نماید، ازدواج وی با خواهر همسرش باطل است.[۱۵]
ج۴، مسئله ۸۱ . اگر مردی همسر خویش را طلاق دهد، چنانچه طلاق رجعی باشد، تا زمانی که عدّه‌اش تمام نشده، نمی‌تواند با خواهر همسرش ازدواج نماید.
ج۴، مسئله ۸۲ . اگر مردی همسر خویش را طلاق دهد، در صورتی که طلاق بائن باشد یا همسرش از افرادی است که نیازی به عدّۀ طلاق ندارد – مانند زنی که یائسه است یا با وی نزدیکی صورت نگرفته – بعد از طلاق می‌تواند با خواهر وی ازدواج نماید؛
شایان ذکر است، وفات همسر در حکم طلاق بائن می‌باشد.
ج۴، مسئله ۸۳ . مردی که ازدواج موقّت کرده، در صورتی که مدّت عقد ازدواج تمام شود یا مدّت را به همسرش ببخشد، بنابر احتیاط لازم نمی‌تواند تا زمانی که عدّۀ همسرش تمام نشده با خواهر وی ازدواج نماید؛
ولی در صورت فوت زوجه، ازدواج با خواهر وی اشکالی ندارد.
ازدواج مرد با برادرزاده یا خواهرزادۀ همسرش
ج۴، مسئله ۸۴ . مرد تا زمانی که رابطۀ زوجیّت او با همسرش باقی است – چه ازدواج دائم بوده و چه موقّت – نمی‌تواند بدون اذن همسرش با برادرزاده یا خواهرزادۀ وی[۱۶] – چه نسبی و چه رضاعی – ازدواج (دائم یا موقّت) کند و چنانچه اقدام به این امر نماید، ازدواجش با برادرزاده یا خواهرزادۀ همسرش باطل می‌باشد؛ مگر آنکه همسرش بعد از عقد آن را اجازه دهد.
ج۴، مسئله ۸۵ . مرد می‌تواند بدون اذن همسرش (چه اینکه عقد وی با همسرش دائم باشد یا موقّت) با عمّه یا خالۀ همسرش ازدواج (دائم یا موقّت) کند.
ج۴، مسئله ۸۶ . اگر مردی همسر خویش را طلاق دهد، چنانچه طلاق رجعی باشد تا زمانی که عدّه‌اش تمام نشده، نمی‌تواند بدون اذن همسرش با برادرزاده یا خواهرزادۀ وی[۱۷] ازدواج کند؛
ولی در صورتی که طلاق بائن باشد یا همسرش از افرادی است که نیازی به عدّۀ طلاق ندارد – مانند زنی که یائسه است یا با وی نزدیکی صورت نگرفته – بعد از طلاق می‌تواند با برادرزاده یا خواهرزادۀ وی ازدواج نماید و نیازی به اذن از همسر مطلّقه‌اش ندارد.[۱۸]
کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق عقد موقّت
ج۴، مسئله ۸۷ . کیفیّت محرمیّت با بچّه‌ای که به عنوان «فرزند خوانده» محسوب میشود از قرار ذیل است:
الف. اگر فرزند خوانده دختر بچّۀ نابالغ باشد، چنانچه او را – با اذن پدر یا پدربزرگ پدری وی[۱۹] و رعایت شرایط شرعی[۲۰] – به عقد موقّت پدر یا پدربزرگ مرد در آورند با آن مرد محرم می‌گردد.
همچنین، اگر او را به عقد موقّت پسر آن مرد یا نوه‌اش در آورند، محرمیّت حاصل میشود.
ب. اگر فرزند خوانده پسر بچّۀ نابالغ است، چنانچه او را – با اذن پدر یا پدربزرگ پدریش و رعایت شرایط شرعی[۲۱] – به عقد موقّت دختر یا نوۀ زن در آورند، با آن زن محرم می‌گردد؛
امّا اگر او را با توضیح سابق به عقد موقّت مادر یا مادربزرگ آن زن – در صورتی که شوهر نداشته باشد – در آورند، برای حصول محرمیّت کافی نیست؛ زیرا شرط محرمیّت در فرض مذکور، تحقّق نزدیکی بچّه با مادر یا مادربزرگ آن زن می‌باشد.
ج. محارم رضاعی
افرادی که با شیر دادن محرم میشوند
ج۴، مسئله ۸۸ . شیر دادن نوزداد با شرایطی که در مبحث بعد ذکر می‌گردد، باعث محرم شدن برخی از افراد به یکدیگر میشوند؛ این محارم، «محارم رضاعی» نام دارند؛
«محارم رضاعی» فرد شیرخوار عبارتند از:
۱. زنی که بچّه را شیر می‌دهد (دایه یا مرضِعه) و او را «مادر رضاعى» مینامند.
۲. شوهر دایه که بر اثر ازدواج دایه با وی، فرزندی متولّد شده و شیردار شدن دایه از این طریق صورت گرفته است.
فرد مذکور را «صاحب لَبَن» یا «پدر رضاعى» مینامند.
۳. پدر و مادر دایه و پدربزرگ و مادربزرگ وی – چه نسبی و چه رضاعی – هر چه بالا روند.
۴. فرزندان دایه که از وی متولّد شده‌اند یا بعداً به دنیا میآیند؛ این فرزندان، «برادر یا خواهر رضاعی» نوزاد محسوب میشوند.
۵. فرزندان اولاد نسبى دایه، هر چه پایین روند؛ مانند نوه، نبیره، نتیجه، چه فرزندان نسبى آن اولاد باشند و چه فرزندان رضاعى آنها.
۶. خواهر و برادر دایه (چه نسبی و چه رضاعی) که «خاله یا دایی رضاعی» نوزاد محسوب میشوند.
۷. عمو و عمّه و دایى و خالۀ دایه (چه نسبی و چه رضاعی).
۸. پدر و مادر و پدربزرگ و مادربزرگ «پدر رضاعی» (صاحب لَبَن) هر چه بالا روند، (چه نسبی و چه رضاعی).
۹. فرزندان «پدر رضاعی» (چه نسبی و چه رضاعی).
۱۰. فرزندان اولادِ «پدر رضاعی»، هر چه پایین روند مانند نوه، نبیره، نتیجه، چه فرزندان نسبى آن اولاد باشند و چه فرزندان رضاعى آنها.
۱۱. خواهر و برادرِ «پدر رضاعی» (چه نسبی و چه رضاعی) که «عمّه یا عموی رضاعی» نوزاد محسوب میشوند.
۱۲. عمو و عمّه و دایى و خالۀ «پدر رضاعی» (چه نسبی و چه رضاعی).
ج۴، مسئله ۸۹ . اگر زنی نوزادی را با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، پدر و پدربزرگ نسبی نوزاد شیرخوار – چه پدری و چه مادری – با دختران نسبی دایۀ مذکور و نوه‌های نسبی او – هر چه پایین روند – محرم میشوند و نمی‌تواند با هم ازدواج نمایند، امّا با دختران و نوه‌های رضاعی دایه[۲۲] نامحرمند، هرچند احتیاط مستحب آن است که با آنان ازدواج نکنند.[۲۳]
ج۴، مسئله ۹۰ . اگر زنی نوزادی را با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، پدر و پدربزرگ نسبی نوزاد شیرخوار – چه پدری و چه مادری – بنابر احتیاط واجب نمیتوانند با دختران و نوه‌های شوهر دایه (صاحب لَبَن) – چه نسبی و چه رضاعی – ازدواج نمایند.[۲۴]
ج۴، مسئله ۹۱ . اگر زنى بچّۀ دختر نسبی خود را با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، ازدواج آن دختر با شوهرش (پدر بچّۀ شیرخوار) باطل میشود و حکم زوجیّت بین آن دو از بین می‌رود؛
البتّه، همان طور که در مسألۀ «۸۹» بیان شد این دو (که قبل از شیر خوردن بچّه، زن و شوهر بوده‌اند) از محارم رضاعی هم محسوب میشوند؛
ج۴، مسئله ۹۲ . اگر زنى بچّۀ پسر خود را شیر دهد، زن پسرش (مادر نوزاد شیرخوار) بر شوهر خود حرام نمیشود و حکم زوجیّت بین آن دو از بین نمی‌رود.
ج۴، مسئله ۹۳ . اگر زنی بچّه‌اى را که شوهر دختر نسبیش از زن دیگر دارد با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، ازدواج آن دختر با شوهرش (پدر بچّۀ شیرخوار) باطل میشود و حکم زوجیّت بین آن دو از بین می‌رود؛ ولی همان طور که در مسأله «۸۹» بیان شد، آن دو (که قبل از شیرخوردن زن و شوهر بوده‌اند) از محارم رضاعی هم محسوب میشوند.
ج۴، مسئله ۹۴ . اگر زنی بچّۀ داماد شوهرش[۲۵] را با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، همان طور که در مسأله «۹۰» بیان شد رابطۀ زوجیّت بین داماد شوهر با همسرش[۲۶] محلّ اشکال میشود و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.[۲۷]
ج۴، مسئله ۹۵ . اگر زنى بچّه‌اى را با شرایطی که بعداً ذکر میشود شیر دهد، برادر و خواهر نسبی آن بچّه، با برادر و خواهر رضاعی او محرم نمیشوند و نیز برادر و خواهر نسبی وی با دایه (مادر رضاعی نوزاد) و صاحب لَبَن (پدر رضاعی نوزاد) و خویشاوندان آن دو محرم نمیشوند.
ج۴، مسئله ۹۶ . مرد بعد از نزدیکی با همسر خود،[۲۸] با دختر رضاعی همسرش و نوه‌های وی (ربیبۀ رضاعی) محرم می‌باشد و نمی‌تواند با آنان ازدواج نماید.
ج۴، مسئله ۹۷ . مرد نمی‌تواند با مادر رضاعی همسرش ازدواج نماید و با وی محرم می‌باشد، هرچند با همسرش نزدیکی نکرده باشد.
ج۴، مسئله ۹۸ . اگر فردی دختر شیرخوارى را – با رعایت شرایط شرعی – براى خود عقد کند و بعد از آن، مادر یا مادربزرگ وی یا همسر پدرش یا دختر یا خواهر وی یا نوۀ خواهر یا برادر او، آن دختر را با شرایطی که بعداً ذکر می‌گردد شیر دهد، عقد مذکور باطل میشود و حکم زوجیّت بین آن دو از بین می‌رود؛ ولی همان طور که در مسألۀ «۸۸» بیان شد، از محارم رضاعی هم محسوب میشوند.
ج۴، مسئله ۹۹ . اگر فردی دختر شیرخواری را – با رعایت شرایط شرعی – به عقد موقّت خویش در آورد و بعد از آن، زنِ برادرش آن دختر را – با شرایطی که بعداً ذکرمی‌شود – شیر دهد تا به عنوان مادر زن با وی محرم شود، چنانچه در این شیر دادن برادر فرد مذکور صاحب لَبَن باشد، حصول محرمیّت بین وی و زن برادرش محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.
ج۴، مسئله ۱۰۰ . اگر شوهرِ زنى، دختر شیرخوارى را براى خود – با رعایت شرایط شرعی – عقد کرده باشد، چنانچه زن مذکور، آن نوزاد را – با رعایت شرایطی که بعداً بیان خواهد شد – شیر دهد، مشهور فرموده‌اند: «آن زن بر او حرام ابدى میشود»، ولی حرمت ابدی مذکور مطلقاً محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در مورد آن ترک نشود، بدین صورت که بنابر احتیاط واجب آن زن را طلاق دهد و دیگر هرگز با او ازدواج نکند.
علاوه بر آن، چنانچه با زن مذکور نزدیکی کرده یا اینکه صاحب لَبَن خودِ شوهر باشد، نوزاد دختر بر وی حرام ابدی میشود و در صورتی که نزدیکی انجام نشده و صاحب لبن شوهر سابق زن باشد، عقد ازدواج نسبت به نوزاد دختر محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود، به این صورت که اگر بخواهد آن دختر در زوجیّت او باشد، پس از طلاق دادن آن زن، مجدّداً نوزاد دختر را به عقد خویش درآورد[۲۹] و اگر نخواهد دختر در زوجیّت او باشد، احتیاطاً او را طلاق دهد.
کیفیّت محرمیّت با فرزند خوانده از طریق شیر دادن
ج۴، مسئله ۱۰۱ . طریقۀ محرمیّت نوزاد شیرخواری که به عنوان فرزند خوانده نگهداری میشود، از قرار ذیل است:
الف. اگر مردى بخواهد با دختر شیرخوار شخص دیگری محرم شود، مى‌تواند او را به خواهر خود یا زن برادرش بسپارد تا او را – با شرایطی که بعداً ذکر میشود – شیر دهد و در این صورت آن مرد دایى یا عموى رضاعى آن دختر محسوب میشود و با او محرم می‌گردد.
همچنین، اگر مادر آن مرد یا همسر وی یا دختر خواهر مرد یا دختر برادرش، نوزاد مذکور را شیر دهد، محرمیّت بین آن مرد و شیرخوار حاصل میشود.
ب. اگر زنی بخواهد با پسر شیرخوار شخص دیگری محرم شود، می‌تواند او را به خواهر خود یا زن برادرش بسپارد تا او را – با شرایطی که بعداً ذکر می‌گردد – شیر دهد و در این صورت آن زن، خاله یا عمّۀ رضاعى شیرخوار محسوب میشود و با او محرم می‌گردد.
همچنین، اگر مادر یا دختر خواهر یا دختر برادر آن زن، نوزاد مذکور را شیر دهد محرمیّت بین آن زن و شیرخوار حاصل میشود.[۳۰]
شرایط شیر دادنى که موجب محرم شدن رضاعی است
شرایط ده‌گانۀ کلّی
ج۴، مسئله ۱۰۲ . شیر دادنى که موجب محرم شدن رضاعی میشود، شرایط ویژه‌ای دارد که عبارتند از:
۱. شیرِ زن بر اثر ولادت نوزاد حاصل شده باشد و انعقاد نطفۀ نوزاد مذکور، ناشی از ازدواج صحیح یا وطی به شبهه باشد؛
بنابراین، اگر دایه از راه زنا صاحب فرزند و شیردار شده یا بدون ولادت فرزند – مثلاً بر اثر استعمال دارو و مانند آن – شیردار شود، به واسطۀ آن شیر، محرمیّت حاصل نمیشود.
۲. نوزاد شیر را از پستان دایه – هرچند با کمک وسیله‌ای – بمکد؛
بنابراین، اگر شیر دادن نوزاد به واسطۀ غیر از مکیدن باشد مانند اینکه شیرِ دوشیده شده را به نوزاد دهند، اثرى ندارد.
۳. شیر خالص باشد و با چیز دیگر مخلوط نباشد؛ مگر آنچه با شیر مخلوط شده آن قدر کم باشد که عرفاً مستهلک و از بین رفته به حساب آید.
۴. نوزاد، شیر را قى نکند و اگر آن را قى نماید، بر این وعده از شیر دادن، اثرى مترتّب نمیشود.
۵. شیر دادن نوزاد به مقدارى باشد که استخوانش از آن شیر محکم شده و گوشت بدنش بروید؛
البتّه غذا دادن به نوزاد در بین وعده‌های شیر دادن اشکالی ندارد؛ به شرط آنکه شیر خوردن نوزاد به تنهایی و به‌طور مستقل، موجب روییدن گوشت و محکم شدن استخوان شده باشد.
شایان ذکر است، در صورتی که معلوم نباشد شیر دادن به این حدّ (روییدن گوشت و محکم شدن استخوان) رسیده یا نه، چنانچه نوزاد «یک شبانه روز کامل» یا «پانزده مرتبه» -با توضیحی که در مسائل بعد بیان میشود – شیر بخورد کافى است؛
ولى اگر معلوم باشد که آن مقدار شیر در روییدن گوشت بدن نوزاد و محکم شدن استخوان او مؤثّر نبوده، در حالى که نوزاد یک شبانه روز کامل یا پانزده مرتبه شیر خورده، مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.[۳۱]
۶. دو سال قمرى نوزاد تمام نشده باشد؛
بنابراین، اگر بعد از تمام شدن دو سال قمری او را شیر دهند، به کسى مَحرم نمیشود؛ بلکه اگر نوزاد – مثلاً – پیش از تمام شدن دو سال، هشت مرتبه و بعد از آن هفت مرتبه شیر بخورد، محرمیّت حاصل نمیشود.
البتّه چنانچه از هنگام زایمان زن (دایه) بیشتر از دو سال قمری بگذرد و شیر او باقى باشد و نوزادی را شیر دهد، موجب محرمیّت میشود؛ به شرط آنکه این فاصلۀ زمانى چنان طولانى نگردد که شیر آن دایه به زایمان مستند نباشد.
۷. شیردار شدن دایه، منسوب به یک شوهر (صاحب لَبَن) باشد؛
بنابراین، اگر زنی در دوران شیردهی طلاق داده شود و بعد از آن با مرد دیگری ازدواج نماید و از او آبستن شود و تا هنگام زایمان، شیرى که از ازدواج سابقش داشته باقى باشد و مثلاً هشت دفعه پیش از زایمان از شیر مذکور و هفت دفعه بعد از زایمان از شیری که با ازدواج دوم حاصل شده، نوزادی را شیر دهد، آن نوزاد به کسى محرم نمیشود.
۸. دایۀ نوزاد (در «پانزده وعده» یا «یک شبانه روز» شیر دادن) یک زن باشد؛
بنابراین، اگر مردى دو زن دارد و نوزاد مثلاً از زن اوّل هفت بار و از زن دوّم هشت بار شیر بخورد، موجب محرمیّت نمى‌شود؛
البتّه، چنانچه وعده‌های شیر دادن زیاد باشد، طوری که مقداری از روییدن گوشت و محکم شدن استخوان نوزاد، به‌طور مستقل منسوب به شیر دادن زن اوّل و مقدارى از روییدن گوشت و محکم شدن استخوان به‌طور مستقل منسوب به شیر دادن زن دوّم باشد، در این صورت هر دو دایه، مادر رضاعى نوزاد و به او محرم میشوند.
امّا اگر روییدن گوشت و محکم شدن استخوان نوزاد منسوب به شیر دادن هر دو دایه به ضمیمۀ هم باشد، طوری که شیر دادن هر یک از آن دو دایه به تنهایى مؤثّر در آن نباشد، کافی نیست.
۹. نوزاد شیر دایۀ زنده را بخورد. بنابراین، اگر بعضى از مقدار لازم شیر خوردن برای حصول محرمیّت را از پستان زنى که مرده است شیر بخورد، اثری بر آن مترتّب نمیشود.
شرایط ویژۀ شیر دادن یک شبانه‌روز
ج۴، مسئله ۱۰۳ . شیر دادن نوزاد در مدّت «یک شبانه‌روز کامل» (معیار زمانی) در صورتی موجب محرمیّت میشود که نوزاد در این مدّت غذا یا شیر دایۀ دیگر را نخورد؛ ولى خوردن آب یا دارو یا شیء دیگر طوری که عرفاً نگویند: «غذا خورده است»، اشکال ندارد.
ج۴، مسئله ۱۰۴ . برای تحقّق محرمیّت با شیر دادن نوزاد به مدّت «یک شبانه‌روز کامل»، نوزاد باید در آن مدّت به‌طور مرتّب و پیوسته در هنگام احتیاج یا تمایل، از دایه شیر بخورد و از او دریغ نشود؛ بلکه بنابر احتیاط واجب باید ابتدای «یک شبانه روز» را وقتى حساب کنند که نوزاد گرسنه باشد و آخر آن، نوزاد سیر باشد.
شرایط ویژۀ شیر دادن پانزده وعده
ج۴، مسئله ۱۰۵ . شیر دادن نوزاد به مقدار «پانزده وعده» (معیار عددی) در صورتی موجب محرمیّت میشود که نوزاد پانزده مرتبه را از شیر یک دایه بخورد و در بین پانزده مرتبه، شیر دایۀ دیگر را نخورد؛ البتّه خوردن غذا در میان وعده‌های مذکور، اشکال ندارد؛
ج۴، مسئله ۱۰۶ . شیر دادن نوزاد به مقدار «پانزده وعده» (معیار عددی) در صورتی موجب محرمیّت میشود که نوزاد در هر دفعه به مقدار کامل شیر بخورد به این معنا که نوزاد گرسنه باشد و تا سیر شدن کامل بدون فاصله شیر بخورد؛
ولى اگر در بین شیر خوردن نفس تازه کند، یا کمى صبر کند که از ابتداى پستان در دهان گرفتن تا زمان سیر شدن عرفاً یک وعده حساب شود، اشکال ندارد. بنابراین، شیر خوردن ناقص کافى نیست و نمی توان دو یا چند شیر خوردن ناقص را به منزلۀ یک شیر خوردن کامل به حساب آورد؛
ج۴، مسئله ۱۰۷ . فاصله افتادن میان «پانزده وعده» (فاصلۀ زمانی) در صورتی که سایر شرایط شیر دادن رعایت شود اشکال ندارد.
مسائل متفرّقه شیر دادن
ج۴، مسئله ۱۰۸ . اگر زنی از شوهر خود بچّه‌دار شود و از شیر حاصل از زایمان چندین نوزاد را – با رعایت شرایطی که در مسائل قبل بیان شد – شیر دهد، در حالی که صاحب لَبَن (پدر رضاعی) یک نفر باشد، همۀ آنان به یکدیگر محرم میشوند و دایۀ مذکور، «مادر رضاعی» و شوهر وی (صاحب لَبَن) «پدر رضاعی» آنان محسوب میشود.
ج۴، مسئله ۱۰۹ . اگر زنی نوزادی را – با رعایت شرایطی که در مسائل قبل بیان شد – شیر دهد، چنانچه شوهرش (صاحب لَبَن) فوت نموده یا او را طلاق دهد و آن زن با فرد دیگری ازدواج نماید و از وی دارای فرزند شده و از شیر حاصل از زایمان جدید، نوزاد دیگری را شیر دهد، آن دو بچّه، برادر و خواهر رضاعی هم محسوب نمیشوند.
بنابراین، برای اینکه محرمیّت رضاعی بین دو شیرخوار حاصل شود، لازم است صاحب لَبَن (پدر رضاعی) آن دو، یک نفر باشد.
ج۴، مسئله ۱۱۰ . اگر صاحب لَبَن (پدر رضاعی) یک نفر باشد و همسران وی – با رعایت شرایط – هر کدام نوزادی را شیر دهند، همۀ آن بچّه‌ها به یکدیگر محرم میشوند، هرچند مادر رضاعی هر کدام با دیگری متفاوت باشد.
ج۴، مسئله ۱۱۱ . اگر زنی از شوهر خود بچّه‌دار شود و از شیر حاصل از زایمان، پسر و دخترى را – با رعایت شرایطی که در مسائل قبل بیان شد – شیر بدهد، خواهر و برادر آن دختر، با خواهر و برادر آن پسر محرم نمیشوند.
ج۴، مسئله ۱۱۲ . اگر زنى دختر عمّه یا دختر خالۀ فردى را شیر دهد، آن زن، خاله یا عمّۀ رضاعى آن فرد نشده و با او محرم نمیباشد.
ج۴، مسئله ۱۱۳ . مردی که دو زن دارد، اگر یکى از آن دو زن، فرزند عمو یا دایی زن دیگر را شیر دهد، ازدواج زن دیگر با شوهرش باطل نمیشود.
راه‌های اثبات محرمیّت از طریق رضاع (شیرخوردن)
ج۴، مسئله ۱۱۴ . شیر دادنى که موجب محرمیّت رضاعی می‌گردد، از راه‌های ذیل ثابت میشود:
الف. خبر دادن فرد یا افرادی که موجب یقین یا اطمینان به این امر گردد؛ همین طور هر راه عقلایی دیگری که موجب حصول اطمینان شود.
ب. شهادت دادن دو مرد عادل (بیّنه)؛
البتّه گواهی آن دو، باید با بیان کلّیۀ شرایط شیر دادن که در مسألۀ «۱۰۲» ذکر شد، همراه باشد. بنابراین، اگر فقط بگویند: «شیر خوردن به مقدار محرمیّت صورت گرفته» یا مثلاً بگویند: «فلان فرد فرزند رضاعی فلانی است»، کافی نیست؛ مگر آنکه موجب یقین یا اطمینان به تحقّق شرایط مذکور شود.
امّا ثابت شدن شیر دادن، به شهادت دادن «یک مرد و دو زن» یا «چهار زن» که همگی عادل باشند – با توضیحی که گذشت – محلّ اشکال است و مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.
ج۴، مسئله ۱۱۵ . اگر معلوم نباشد نوزاد به مقدارى که موجب محرم شدن است شیر خورده یا نه، یا اینکه نسبت به تحقّق شرایط محرمیّت شک یا گمان حاصل شود، آن نوزاد به کسى محرم نمیشود، هرچند رعایت احتیاط پسندیده است.
ج۴، مسئله ۱۱۶ . اگر مردی با وجود اینکه اقرار نموده زنی از محارم رضاعی اوست، با وی ازدواج کند، چنانچه احتمال عقلایی نسبت به صحیح بودن اقرار وی داده شود، ازدواج او باطل به حساب می‌آید و چنانچه اقرار مذکور بعد از عقد ازدواج صورت گیرد و زن نیز گفتار وی را تصدیق نماید، عقد ازدواج باطل است.
بنابراین، اگر مرد با او نزدیکى نکرده، یا نزدیکى کرده، ولى در وقت نزدیکى کردن، زن می‌دانسته بر آن مرد حرام است، برای آن زن مهریّه ثابت نمیشود و اگر زن بعد از نزدیکى بفهمد بر آن مرد حرام بوده، مرد باید مهر او را به اندازۀ مهر زنانی که مثل او هستند (مهر المثل) بدهد.
شایان ذکر است، چنانچه فردی که اقرار به محرمیّت رضاعی نموده زن باشد نیز، حکم فوق جاری می‌باشد.
[۱] . شایان ذکر است، زنى که دو بار ازدواج کرده و از هر شوهر خود اولادی دارد، در حالی که برادر و خواهر شوهر سابق و شوهر جدید یکی نیستند، با توجّه به اینکه عمو و عمّۀ اولاد شوهر اوّل، با عمو و عمّۀ اولاد شوهر دوّم متفاوت است، پس عمو و عمّۀ اولاد شوهر اوّل به اولاد شوهر دوّم و به عکس محرم نیستند.
[۲] . شایان ذکر است، دایى و خالۀ برادر یا خواهر پدرى انسان، به انسان محرم نیستند، زیرا دایى و خالۀ آنها دایى و خالۀ انسان نیستند، یعنى برادر و خواهر مادر انسان نمی‌باشند. بنابراین، مردى که دو زن گرفته و از هر کدام اولاد دارد، از آنجا که دایى و خالۀ اولاد زن اوّل با دایى و خالۀ اولاد زن دوّم یکى نیستند، پس دایى و خالۀ اولاد زن اوّل به اولاد زن دوّم و به عکس محرم نمی‌باشند.
[۳] البتّه دختری که بر اثر زنا یا وطی به شبهه متولّد میشود، دختر نسبی طرفین محسوب میشود. بنابراین، حکم «ربیبه» درمورد آن جاری میشود (البتّه در صورت زنا، رابطۀ توارث بین فرزند زنا و والدینش ثابت نیست).
[۴] . بنابراین، اگر زن از شوهر سابقش دختری دارد و پس از طلاق یا وفات شوهر اوّل با مرد دیگری ازدواج کند و نزدیکی صورت گیرد، آن دختر با شوهر جدید محرم میشود.
همچنین، اگر این زن از شوهر جدیدش صاحب دختر شود، دختر مذکور به شوهر سابق زن که در زمان پیوند زناشویی با وی نزدیکی نموده، محرم می‌باشد.
[۵] . هرچند نزدیکی از پشت باشد.
[۶] . شایان ذکر است، آبستن شدن زوجه بدون نزدیکی با وی – مانند آبستنی از طریق تلقیح مصنوعی یا جذب منی زوج به مَهبل – موجب محرمیّت با دختر وی نمیشود.
[۷] . شایان ذکر است، اگر مردی با زنی ازدواج کند و آن مرد، دختری از زن سابقش داشته باشد، شوهر آن دختر به این زن مَحرم نیست، چون واقعاً داماد او نیست، بلکه داماد شوهر او است.
[۸] . ولی پدر و پدربزرگ و سایر بستگان شوهر مادر انسان با وی محرم نیستند.
[۹] . شایان ذکر است، اولاد زن که از شوهر سابقش است به پدر شوهر، مادر شوهر، برادر شوهر و خواهر شوهر جدیدش محرم نیستند. همین طور، اولادی که مرد از همسر دیگرش دارد با پدر زن، مادر زن، برادر زن و خواهر زن جدیدش محرم نمی‌باشند.
[۱۰] . بنابراین، اگر مردی که دارای همسر است با زن دیگری ازدواج کند و از زن جدیدش صاحب پسر شود، پسر مذکور به زن اوّل این مرد، مَحرم است، هرچند زن اول از این مرد طلاق گرفته باشد. همچنین، این پسر به زنان بعدی که این مرد بگیرد، مَحرم است.
[۱۱] . شایان ذکر است، اگر مردی با زنی ازدواج کند که آن زن، پسری از شوهر سابقش داشته باشد، زن آن پسر به این مرد مَحرم نیست، چون واقعاً عروس او نیست، بلکه عروس زن او است. همچنین، مادر و مادربزرگ عروس انسان با وی محرم نیست و ازدواجشان مانعی ندارد.
[۱۲] . ولی مادر و مادربزرگ و سایر بستگان همسر پدر انسان، با وی محرم نیستند.
[۱۳] . دختر مذکور، «ربیبه» نامیده میشود.
[۱۴] . اگر اقدام به چنین ازدواجی نماید، بنابر احتیاط لازم حکم به بقای زوجیّت مادر دختر و نیز حکم به صحیح بودن ازدواج با دختر نمیشود. بنابراین، مراعات مقتضای احتیاط در این مورد ترک نشود.
[۱۵] . چنانچه فرد به‌طور همزمان اقدام به ازدواج با دو خواهر نماید، عقد ازدواج هر دو باطل است.
[۱۶] . هر چه پایین رود، مانند نوۀ برادر همسرش یا نوۀ خواهر همسرش.
[۱۷] . همان.
[۱۸] . همچنین، اگر همسرش فوت نماید، اذن وی ساقط میشود.
[۱۹] . مسائل مربوط به اذن پدر و جدّ پدری، در مبحث «افرادی که در امر ازدواج ولیّ شرعی محسوب میشوند» ذکر می‌گردد.
[۲۰] . از جمله شرایط شرعی عقد، طولانی بودن مدّت عقد موقّت به اندازه‌ای است که توضیح آن در فصل «عقد موقّت»، مسألۀ «۳۴۰» بیان می‌گردد.
[۲۱] . همان.
[۲۲] . اگر دختران و نوه‌های مذکور، اولاد و نوه‌های صاحب لَبَن (شوهر دایه) نیز محسوب شوند، حکم آن در مسألۀ بعد خواهد آمد.
[۲۳] . شایان ذکر است پدرو پدربزرگ نوزاد شیرخوار، به واسطۀ شیر خوردن نوزاد از دایه، با «دایه» محرم نمیشوند.
[۲۴] . پس با توجّه به این مسأله و مسألۀ قبل، دختری که فرزند نسبی دایه و صاحب لبن است، به پدر و پدربزرگ نسبی نوزاد محرم است و نمیتوانند با هم ازدواج نمایند و دختری که فرزند رضاعی دایه و صاحب لبن است، بنابر احتیاط واجب ازدواج با وی برای پدر و پدربزرگ نوزاد شیرخوار جایز نیست.
[۲۵] . فرقی نیست که نوزاد مذکور، بچّۀ دختر صاحب لبن باشد یا بچّه‌ای که داماد صاحب لبن از همسرش دیگرش دارد (که در هر دو صورت، صحّت ازدواج داماد صاحب لبن با دختر صاحب لبن محلّ اشکال می‌گردد)؛ همچنان که فرقی نیست دختر صاحب لبن نسبی باشد یا رضاعی.
[۲۶] . منظور، دختر صاحب لبن می‌باشد.
[۲۷] . پس احتیاط واجب آن است که نه وی را همسر خود محسوب نماید و نه از محارم خویش و در صورتی که زن مذکور بخواهد با مرد دیگری ازدواج کند، بنابر احتیاط واجب باید طلاق داده شود.
[۲۸] . هرچند نزدیکی از پشت باشد.
[۲۹] . مراعات احتیاط مذکور به جهت احتمال «حرمت جمعی» بین زوجیّت دختر مذکور و مادر رضاعیش می‌باشد.
[۳۰] . محرم شدن با فرزند خوانده، ممکن است از طریق ازدواج صورت گیرد که توضیح آن در مسألۀ «۸۷» ذکر شد.
[۳۱] . بنابراین، احتیاط آن است که ازدواج نکنند و نگاه مَحرمانه نیز صورت نگیرد.