موارد انجام تیمّم

در هفت مورد، باید به جای وضو و غسل تیمّم کرد. توضیح این موارد، در مسائل بعد ذکر می‌شود.

مورد اوّل: نداشتن آب

ج۱، مسئله ۸۵۴ . اگر انسان در آبادی باشد، یا مانند چادرنشینان در بیابان اقامت داشته باشد، باید برای تهیۀ آب وضو و غسل، به اندازه‌ای جستجو کند که از پیدا شدن آن ناامید شود.

ج۱، مسئله ۸۵۵ . اگر انسان در بیابان در حال سفر باشد، باید در راه و در جاهای نزدیک به محلّ توقّفش از آب جستجو کند و احتیاط لازم آن است که چنانچه زمین آن پست و بلند بوده یا به جهت دیگری مانند زیادی درختان راه آن دشوار باشد، در منطقه‌ای گرداگرد خود به اندازۀ پرتاب یک تیر که در قدیم با کمان پرتاب می‌کردند^[۱] در جستجوی آب برود و در زمین هموار، در هر طرف به اندازۀ پرتاب دو تیر جستجو نماید.

ج۱، مسئله ۸۵۶ . اگر بعضی از اطراف هموار و بعض دیگر پست و بلند باشد، در طرفی که هموار است به اندازۀ پرتاب دو تیر و در طرفی که هموار نیست به اندازۀ پرتاب یک تیر جستجو کند و در هر طرفی که یقین دارد آب نیست، در آن طرف جستجو لازم نیست.

ج۱، مسئله ۸۵۷ . کسی که وقت نماز او تنگ نیست و برای تهیّه آب وقت دارد، اگر یقین یا اطمینان داشته باشد در محلّی دورتر از مقداری که باید جستجو کند آب وجود دارد، باید برای تهیّۀ آب به آنجا برود؛ مگر آن قدر دور باشد که عرفاً شخص را فاقد آب بشمارند و اگر گمان به وجود آب در آنجا داشته باشد، رفتن به آن محل لازم نیست.

ج۱، مسئله ۸۵۸ . لازم نیست خود انسان در جستجوی آب برود، بلکه می‌تواند به گفتۀ کسی که جستجو کرده و به حرفش اطمینان دارد، اکتفا کند.

ج۱، مسئله ۸۵۹ . اگر انسان احتمال دهد مثلاً داخل بار و توشۀ سفر خود یا در اوّلین مقصد بین راه یا همراه مسافران دیگر آب وجود داشته باشد، باید به قدری جستجو نماید که به نبود آب اطمینان کند یا از پیدا کردن آن ناامید شود؛ مگر آنکه قبلاً در موردی آب وجود نداشته و احتمال برود که بعداً پیدا شده باشد که در این صورت جستجو لازم نیست.

ج۱، مسئله ۸۶۰ . اگر انسان قبل از وقت نماز، جستجو نماید و آب پیدا نکند و تا وقت نماز همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد آب پیدا می‌کند، احتیاط مستحب آن است که دوباره در جستجوی آب برود.

ج۱، مسئله ۸۶۱ . اگر فرد بعد از داخل شدن وقت نماز جستجو کند و آب پیدا نکند و تا وقت نماز دیگر در همان جا بماند، چنانچه احتمال دهد که آب پیدا می‌شود، احتیاط مستحب آن است که دوباره در جستجوی آب برود.

ج۱، مسئله ۸۶۲ . اگر وقت نماز تنگ باشد یا انسان از دزد و درنده بترسد، یا جستجوی آب به قدری سخت باشد که معمولاً امثال او تحمّل نمی‌‌کنند، جستجو لازم نیست.

ج۱، مسئله ۸۶۳ . اگر انسان در جستجوی آب نرود تا وقت نماز تنگ شود، اگر طوری باشد که چنانچه می‌رفت آب پیدا می‌کرد، معصیت کرده، ولی نمازش با تیمّم صحیح است.

ج۱، مسئله ۸۶۴ . کسی که یقین دارد آب پیدا نمی‌‌کند، چنانچه دنبال آب نرود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد اگر جستجو می‌کرد آب پیدا می‌شد، بنابر احتیاط، لازم است وضو گرفته و نماز را دوباره بخواند.

ج۱، مسئله ۸۶۵ . اگر انسان بعد از جستجو، آب پیدا نکند و مأیوس از پیدا شدن آن شود و با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز بفهمد در جایی که جستجو کرده آب بوده، نماز او صحیح است.

ج۱، مسئله ۸۶۶ . کسی که یقین دارد وقت نماز تنگ است، اگر بدون جستجو با تیمّم نماز بخواند و بعد از نماز و قبل از گذشتن وقت بفهمد برای جستجو وقت داشته، احتیاط واجب آن است که دوباره نمازش را بخواند.

ج۱، مسئله ۸۶۷ . اگر فرد وضو داشته باشد و بداند در صورتی‌‌که وضوی خود را باطل کند، تهیّۀ آب برای او ممکن نیست یا نمی‌‌تواند وضو بگیرد، چنانچه بتواند وضوی خود را نگهدارد، بنابر احتیاط واجب، نباید آن را باطل نماید، چه قبل از وقت باشد و چه بعد از فرا رسیدن وقت؛

البتّه می‌تواند با همسر خود نزدیکی کند، هرچند بداند امکان غسل کردن فراهم نخواهد شد و وظیفۀ او تیمّم می‌‌شود و این حکم، بنابر احتیاط واجب، اختصاص به نزدیکی (دخول) دارد و شامل سایر بهره‌های جنسی نمی‌‌شود و امّا چنانچه بداند تیمّم هم برایش مقدور نخواهد بود، این کار (نزدیکی) جایز نیست.

ج۱، مسئله ۸۶۸ . کسی که فقط به مقدار وضو یا به مقدار غسل آب دارد و می‌داند اگر آن را بریزد، آب پیدا نمی‌‌کند، چنانچه وقت نماز فرا رسیده باشد، ریختن آن حرام می‌باشد و احتیاط واجب آن است که قبل از وقت نماز هم آن را نریزد.

ج۱، مسئله ۸۶۹ . کسی که می‌داند آب پیدا نمی‌‌کند اگر وضوی خود را باطل کند یا آبی که دارد بریزد، هرچند معصیت کرده، امّا نمازش با تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است قضای آن نماز را نیز بخواند.

مورد دوّم: عدم دسترسی به آب

ج۱، مسئله ۸۷۰ . اگر انسان به علّت پیری یا ناتوانی، یا ترس از دزد و جانور و مانند اینها، یا نداشتن وسیله‌ای که آب از چاه بکشد، دسترسی به آب نداشته باشد، باید تیمّم کند.

ج۱، مسئله ۸۷۱ . اگر برای بیرون آوردن آب از چاه، وسایلی لازم باشد و مجبور باشد آنها را بخرد یا کرایه نماید، باید آنها را تهیّه کند، هرچند قیمت آن چند برابر معمول باشد و همچنین است اگر آب را به چندین برابر قیمتش بفروشند؛

ولی اگر تهیّه آنها به قدری پول می‌خواهد که نسبت به حال او ضرر دارد یا باعث می‌شود وی در سختی فوق‌العاده – که معمولاً تحمّل نمی‌شود – قرار گیرد، واجب نیست موارد ذکر شده را تهیّه نماید.

ج۱، مسئله ۸۷۲ . کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر ناچار شود برای تهیّه آب قرض کند، باید قرض نماید؛ ولی کسی که می‌‌داند یا گمان دارد که نمی‌‌تواند قرض خود را بدهد، واجب نیست قرض کند.

ج۱، مسئله ۸۷۳ . کسی که دسترسی به آب ندارد، چنانچه کندن چاه سختی فوق‌العاده‌ای – که معمولاً تحمّل نمی‌شود – ندارد، باید برای تهیّۀ آب، چاه بکَند.

ج۱، مسئله ۸۷۴ . کسی که دسترسی به آب ندارد، اگر دیگری مقداری آب به او ببخشد، باید قبول کند؛ مگر آنکه منّتی داشته باشد که معمولاً قابل تحمّل نیست یا طوری باشد که آبروی شخص برود.

مورد سوّم: ضرر داشتن استعمال آب

ج۱، مسئله ۸۷۵ . اگر استعمال آب موجب مرگ فرد باشد، یا از استعمال آن بیماری یا عیبی در او پدید آید و موجب ضرر قابل توجّه به وی شود، یا بیماری‌‌اش طول بکشد یا شدّت پیدا کند، یا به سختی معالجه شود، باید تیمّم نماید؛ ولی اگر بتواند ضرر آب را به‌طوری برطرف کند – مثل اینکه آب را گرم کند – باید این کار را بکند و وضو بگیرد و در مواردی که غسل لازم است، غسل کند.

ج۱، مسئله ۸۷۶ . انسان لازم نیست یقین یا اطمینان یا گمان نماید که آب برای او ضرر دارد، بلکه اگر احتمال عقلایی دهد که آب برای او ضرر قابل توجّه دارد،^[۲] باید تیمّم کند.

ج۱، مسئله ۸۷۷ . اگر انسان با یقین یا اطمینان یا گمان یا احتمال ضرر – با توضیحی که در مسألۀ قبل ذکر شد – تیمّم کند و قبل از نماز بفهمد آب برایش ضرر ندارد، تیمّم او باطل است؛

امّا اگر بعد از نماز بفهمد، باید دوباره نماز را با وضو یا غسل بخواند؛ مگر در صورتی که وضو یا غسل در حالت یقین یا اطمینان یا گمان یا احتمال ضرر موجب نگرانی روحی بوده، که معمولاً تحمّلش فوق‌العاده سخت (حَرَجی) باشد که این صورت، جزء چهارمین مورد از موارد تیمّم می‌‌شود.

ج۱، مسئله ۸۷۸ . کسی که یقین یا اطمینان داشته آب برایش ضرر ندارد، چنانچه غسل کند یا وضو بگیرد و بعد بفهمد آب برای او ضرر داشته، وضو و غسل او باطل است و نماز واجبی را که با آن وضو یا غسل خوانده، باید اگر وقت هست دوباره بخواند و چنانچه وقت گذشته قضا نماید.

مورد چهارم: سختی فوق‌العاده داشتن تهیّه یا استعمال آب (حرج)

ج۱، مسئله ۸۷۹ . اگر تهیّه کردن آب یا استعمال آن برای انسان سختی فوق‌العاده‌ای داشته باشد که معمولاً تحمّل نمی‌‌شود (حَرَج)، می‌تواند تیمّم کند؛ ولی اگر تحمّل کند و وضو بگیرد و یا غسل کند، وضو و غسل او صحیح است و در این مورد، یقین یا اطمینان به حرج لازم است و ترس از آن کافی نیست.

مورد پنجم: ترس از تشنگی

ج۱، مسئله ۸۸۰ . اگر برای رفع تشنگی به آب نیاز باشد، باید فرد تیمّم نماید و تیمّم به جهت تشنگی در دو مورد است:

۱. آنکه اگر آب را در وضو یا غسل صرف نماید، بترسد خودش فعلاً یا بعداً به تشنگی مبتلا خواهد شد و آن تشنگی طوری است که باعث تلف یا بیماریش می‌شود یا موجب مشقّت و سختی فوق‌العاده‌ای – که معمولاً تحمّل نمی‌شود – گردد.

۲. آنکه از تشنگی غیر خود – از کسانی که به او وابسته‌اند – بترسد هرچند آن غیر، از کسانی که جانشان محترم است، نباشد یا حیوانی باشد، به شرط آنکه امور زندگی او برایش اهمیّت داشته باشد، چه از جهت علاقۀ شدید باشد، یا از این جهت که تلف شدن او ضرر مالی برایش داشته باشد، یا اینکه رعایت حال او عرفاً لازم باشد، مانند دوست و همسایه، به گونه‌ای که ترک آن عرفاً موجب کسر شأن انسان گردد، به حدّی که معمولاً افراد حاضر نباشند چنین کسر شأنی را تحمّل کنند؛

امّا اگر از تشنگی کسانی که به او وابسته نیستند و شؤون زندگی آنان برای او اهمیّتی ندارد بترسد، ممکن است باز هم مجوّز تیمّم باشد، ولی نه از این جهت، بلکه از جهت وجوب حفظ جان مسلمان که جزء مورد ششم از موارد تیمّم است، یا از این جهت که مرگ یا بی‌‌تابی او مطمئنّاً موجب سختی فوق‌العادۀ فرد – که معمولاً قابل تحمّل نیست – خواهد شد، هرچند این سختی به جهت نگرانی قلبی و ناراحتی روحی انسان باشد که در این صورت، جزء مورد چهارم از موارد تیمّم می‌باشد و چنانچه جزء هیچ یک از موارد تیمّم نباشد، واجب است آب را در وضو یا غسل مصرف نماید.

ج۱، مسئله ۸۸۱ . اگر انسان غیر از آب پاکی که برای وضو یا غسل دارد، آب نجسی هم به مقدار آشامیدن خود داشته باشد، باید آب پاک را برای آشامیدن بگذارد و با تیمّم نماز بخواند؛

ولی چنانچه آب را برای کسانی که به او مربوطند بخواهد، می‌تواند با آب پاک وضو بگیرد یا غسل نماید، هرچند آنان مجبور شوند که برای رفع تشنگی خود از آب نجس استفاده کنند؛ بلکه اگر آنان از نجاست آب خبر نداشته باشند یا از آشامیدن آب نجس اجتناب نداشته باشند، لازم است آب پاک را در وضو و غسل استعمال نماید. همین طور، اگر آب را برای حیوانش یا بچّۀ نابالغ بخواهد، باید آب نجس را به آنان بدهد و با آب پاک وضو و غسل را انجام دهد.

مورد ششم: مزاحمت وضو یا غسل با تکلیف مهم‌‌تر یا مساوی

ج۱، مسئله ۸۸۲ . اگر فرد به واجب مهم‌تر از وضو یا غسل یا مساوی با آن به لحاظ اهمیّت مکلّف باشد، و آب کمی داشته باشد که اگر آن را برای وضو یا غسل استفاده کند، دیگر نمی‌تواند واجب مذکور را انجام دهد، باید تیمّم کند و آب را برای انجام آن واجب استفاده نماید.

به عنوان مثال، اگر مسجد نجس شده و برای تطهیر آن نیاز به آب دارد و آب کمی دارد که اگر آن را صرف وضو یا غسل نماید، نمی‌تواند مسجد را تطهیر کند، باید با تیمّم نماز بخواند و آب را صرف تطهیر مسجد نماید.

همچنین، کسی که بدن یا لباسش نجس است و کمی آب دارد که اگر با آن وضو بگیرد یا غسل کند، برای آب کشیدن بدن یا لباسش آب باقی نمی‌‌ماند، باید بدن یا لباسش^[۳] را آب بکشد و با تیمّم نماز بخواند.^[۴]

شایان ذکر است، اگر فرد در دو مثال فوق با آب وضو بگیرد یا غسل کند و دیگر آبی برای تطهیر مسجد یا بدن و لباسش باقی نماند، مرتکب معصیت شده است، ولی وضو یا غسلش صحیح است.

ج۱، مسئله ۸۸۳ . اگر فرد آب مباح داشته باشد، ولی داخل ظرفی که استعمال آن حرام است – مثلاً غصبی است – باشد و غیر از آن، آب و ظرف دیگری نداشته باشد، باید به جای وضو و غسل، تیمّم نماید، ولی اگر با آن آب وضو بگیرد یا غسل نماید، وضو یا غسلش صحیح است، هرچند به جهت استفاده از ظرف غصبی مرتکب معصیت شده است.

مورد هفتم: کمبود وقت

ج۱، مسئله ۸۸۴ . هر گاه وقت به قدری کم باشد که اگر فرد وضو بگیرد یا غسل کند، تمام نماز یا مقداری از آن، بعد از وقت خوانده می‌شود، باید تیمّم کند.

ج۱، مسئله ۸۸۵ . اگر فرد در تنگی وقت، وضو یا غسل انجام دهد، فقط یک رکعت از نمازش در وقت واقع می‌شود، ولی چنانچه تیمّم نماید می‌تواند دو رکعت یا بیشتر از نمازش را در وقت بخواند، باید تیمّم نماید تا دو رکعت یا بیشتر از نمازش در وقت واقع شود.

ج۱، مسئله ۸۸۶ . اگر انسان عمداً نماز را به قدری تأخیر بیندازد که وقت وضو یا غسل نداشته باشد، معصیت کرده، ولی نماز او با تیمّم صحیح است، هرچند احتیاط مستحب است قضای آن نماز را بخواند.

ج۱، مسئله ۸۸۷ . کسی می‌ترسد اگر وضو بگیرد یا غسل کند وقت برای نماز او می‌ماند یا نه، باید تیمّم نماید.

ج۱، مسئله ۸۸۸ . کسی که به علّت تنگی وقت تیمّم کرده و بعد از نماز می‌توانسته وضو بگیرد و نگرفته تا آنکه آب از دستش رفته یا عذر دیگری برایش پیش آمده، در صورتی که وظیفه‌اش تیمّم باشد، باید برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم نماید، هرچند از او حدثی سر نزده و تیمّم خود را نشکسته باشد.

ج۱، مسئله ۸۸۹ . کسی که آب دارد، اگر به واسطۀ تنگی وقت با تیمّم مشغول نماز شود و در بین نماز آبی که داشته از دستش برود، چنانچه وظیفه‌اش تیمّم باشد لازم نیست برای نمازهای بعدی دوباره تیمّم کند، هرچند بهتر است چنین کند.

ج۱، مسئله ۸۹۰ . اگر انسان به قدری وقت دارد که می‌تواند وضو بگیرد یا غسل کند و نماز را بدون کارهای مستحبی آن مانند اقامه و قنوت بخواند، باید غسل کند یا وضو بگیرد و نماز را بدون کارهای مستحبی آن به‌جا آورد؛ بلکه اگر به اندازۀ سوره هم وقت ندارد، باید غسل کند یا وضو بگیرد و نماز را بدون سوره بخواند.

[۱] در تعیین مقدار مسافت یک تیر اختلاف است؛ بیشترین مقداری که گفته شده ۴۸۰ ذراع است که حدوداً برابر با ۲۲۰ متر می‌باشد.
[۲] از چنین احتمال ضرری، تعبیر به خوف ضرر یا ترس از ضرر می‌شود و ملاک در این مورد، خوف شخصی است، نه خوف نوعی. بنابراین، اگر فرد خودش از وضو گرفتن خوف ضرر ندارد باید وضو بگیرد، هرچند این امر معمولاً منشأ خوف برای اهل عرف محسوب شود
[۳] البتّه این حکم، مربوط به غیر مواردی است که لازم نیست بدن یا لباس نمازگزار پاک باشد (مسائل «۱۰۲۶» به بعد) و نیز در صورتی است که فرد، لباس دیگری برای تعویض نداشته باشد و بیرون آوردن لباس نیز موجب برهنه ماندن عورت یا آنچه در حکم عورت است گردد یا بیرون آوردن آن موجب ضرر یا حرج باشد
[۴] البتّه، اگر چیزی نداشته باشد که بر آن تیمّم کند، باید آب را به مصرف وضو یا غسل برساند و با بدن یا لباس نجس نماز بخواند